کاغذ در غبار معرفت‌زدایی!
گفته می‌شود ایران پنجمین کشور تولیدکننده کاغذ سنگی در جهان است.
تولید کاغذ به روش معمول، صنعتی بسیار آب‌بر است. علاوه بر این، فاضلابی به‌شدت آلاینده تولید می‌کند. از سوی دیگر، صنایعی هم که کاغذهای باطله را بازیافت می‌کنند، هم خود آلاینده هستند و فاضلاب آنها به‌شدت آلوده است. اما تولید کاغذ سنگی خلاف محصولاتی که به روش معمول و سنتی تولید می‌شود، صنعتی سبز و کم‌آب‌خواه است، اما این صنعت هم در حال‌حاضر با چالش‌هایی روبه‌رو است. یکی از معایبی که شاید از منظری دیگر امتیاز هم به‌شمار آید، دوام بالای آن است. گفته می‌شود این محصولات تا ۵۰سال در قعر اقیانوس باقی می‌مانند و در شرایط عادی، حداقل تا ۷۰۰ سال ماندگاری دارند.همین عمر دراز و ماندگاری بالای کاغذ سنگی سبب شده است که برخی کارشناسان محیط‌زیست مخالف تولید آن باشند و آن را جزو موادی دسته بندی کنند که به طبیعت آسیب می‌رساند.موافقان اما می‌گویند هر پسماندی که بشر تولید می‌کند، به طبیعت آسیب می‌رساند و این برعهده ما است که راهی برای مدیریت این پسماندها پیدا کنیم تا دوباره وارد چرخه استفاده مجدد شود یا به‌شکلی سازگار با طبیعت، فرآیند امحا را سپری کند. این تنها راهی است که هم به محیط‌زیست کمک خواهد کرد و هم جریان تولید را به‌دست‌انداز نمی‌اندازد. در گفت‌وگوی امروز صمت با میثم خسروی یکی از تولیدکنندگان کاغذ معدنی به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های این صنعت نوظهور پرداخته‌ایم.
کاغذ سنگی چیست و چگونه تولید می‌شود؟
کاغذ سنگی یا stone paper ، محصولی است که بین ۶۰ تا ۸۰ درصد آن از کربنات‌کلسیم تشکیل شده و مابقی آن رزین است. برای تولید این کاغذ در مرحله اول، سنگ‌آهک از معدن به بخش خردایش منتقل می‌شود و سپس پودر کربنات‌کلسیم با بهره‌گیری از فرمول بومی با انواع رزین‌ها و افزودنی‌های ضروری دیگر ترکیب می‌شود که باتوجه به نوع و کاربرد محصول نهایی متفاوت است. این ترکیب به گرانول و در مرحله بعد به خمیر تبدیل می‌شود و با عبور از زیر غلتک‌های مختلف به‌صورت ورق و سپس به‌صورت رول کاغذ درمی‌آید و سپس ورق‌های کاغذ در ابعاد مختلف تهیه می‌شوند. نکته بسیار مهم در فرآیند تولید کاغذ سنگی این است که خلاف روش‌های سنتی تولید کاغذ؛ بی‌نیاز از آب، فرآورده‌ها و مواد سلولزی است.
آیا صنعت تولید کاغذ سنگی را می‌توان جزو صنایع سبز و کم‌آب‌خواه قرار داد؟
صنعت کاغذ، در دنیا بسیار پویا است و گروه‌های بسیاری با تخصص‌های مختلف و از جنبه‌های گوناگون برای حل مشکلات و چالش‌های این صنعت در تلاش و تکاپو هستند. عمده‌ترین مسائل صنعت کاغذ در همه‌جای دنیا حول‌وحوش ۳ موضوع اساسی می‌گردد. موضوع اول، پیدا کردن منابع جایگزین به‌جای منابع سلولزی است، زیرا در تمام دنیا مسئله کمبود درخت جدی است. سرعت و روند استفاده از منابع سلولزی که منبع اصلی آن چوب درختان است، بسیار بالا است و همچنین، این منابع اولیه، به‌سرعت جایگزین نمی‌شوند، بلکه مدت‌زمان زیادی نیاز است تا طبیعت خود را بازسازی کند و درختان جدید جایگزین شوند، بنابراین یافتن جایگزین مناسب به مسئله اصلی در صنعت کاغذ تبدیل شده است. مسئله دوم، حول‌وحوش این موضوع اساسی می‌گردد که در روش‌های سنتی تولید کاغذ یا همان روش‌های سلولزی، مصرف آب بسیار زیاد است که چالش بسیار مهمی در صنعت تولید کاغذ به‌شمار می‌رود.چالش بزرگ دیگری که در این صنعت وجود دارد، این است که در روش‌های سنتی پساب و پسماندهایی با آلودگی بسیار بالا تولید می‌شود و دفع آنها معضلی اساسی و مهم است.
وقتی مسائل مهم و چالش برانگیز صنعت کاغذ حول این ۳ محور تعریف می‌شوند، تولید کاغذ سنگی به‌خوبی مزیت و جایگاه ویژه خود را نشان می‌دهد. در تولید این نوع کاغذ به‌جای اینکه از درخت و دیگر منابع سلولزی استفاده شود، از عنصری معدنی به نام کربنات‌کلسیم استفاده می‌شود که به‌وفور در طبیعت و به‌ویژه در کشور ما، یافت می‌شود. از سوی دیگر، در فرآیند تولید آن، خلاف روش‌های سنتی، به‌هیچ‌وجه از آب استفاده نمی‌شود و به‌این‌ترتیب، پسابی وجود ندارد که موجب آلایندگی محیط‌زیست شود. بنابراین، شرایط تولید این محصول نشان می‌دهد که می‌توان آن را صنعتی سبز و دوستدار محیط‌زیست دانست.از طرفی، کاغذ سنگی قرار است در بازار مصرف جای محصولاتی را بگیرد که علاوه بر اینکه در مرحله تولید به طبیعت آسیب‌هایی وارد می‌آورد، در مرحله بازیافت هم مشکلاتی و آسیب‌های زیست‌محیطی ایجاد می‌کند. به‌عنوان‌مثال، اگر کاغذ سنگی جایگزین لفاف‌های متداول BOPP شود، به‌طورمتوسط ۷۰ درصد پلاستیک کمتری تولید و به طبیعت تحمیل می‌شود. ( OPP در واقع ورق نازک پلاستیکی است که از مواد اولیه پلی‌پروپیلن تشکیل شده است و استفاده زیادی در صنعت بسته‌بندی مواد غذایی و بهداشتی دارد.)
بنابراین کالایی جایگزین آن خواهد شد که ۷۰ درصد مواد پلیمری کمتری نسبت به انواع متداول پیش از خود دارد و این مزیت محیط‌زیستی بسیار مهمی در تولید کاغذ سنگی به‌شمار می‌رود و باتوجه به مجموعه نکاتی که به آن اشاره شد، کاغذ سنگی می‌تواند به‌عنوان صنعتی پاک خود را نشان دهد.
به نظر برخی کارشناسان، عمر دراز و تجزیه‌ناپذیری این محصول در طبیعت، خطرات زیست‌محیطی فراوانی را به‌دنبال دارد، نظر شما در این‌باره چیست؟
باید به این نکته توجه داشت که صنعت تولید کاغذ سنگی بسیار جوان است و کمتر از ۱۰ سال عمر دارد. بااین‌حال، در طول این زمان کوتاه، هم در روش و فرآیند تولید و هم در فرمولاسیون و مواد اولیه مراحل تکاملی را پشت‌سر گذاشته و تغییراتی در راستای حذف مشکلات و بهینه شدن محصول تولیدی داشته است.به‌طورکلی، هر صنعت و محصولی هم می‌تواند جنبه‌های مثبت و منفی داشته باشد. به این معنا که نمی‌توان یک صنعت یا محصول تولیدی را، ۱۰۰ درصد دوستدار محیط‌زیست معرفی کرد یا کاملا دشمن محیط‌زیست و آلاینده طبیعت دانست. اگر کاغذ سنگی را در مقایسه با لفاف‌هایی که درحال‌حاضر برای بسته‌بندی محصول مورداستفاده قرار می‌گیرد، در نظر بگیریم، ۷۰ درصد پلاستیک کمتری به طبیعت وارد می‌کند و این دستاورد کمی نیست. بنابراین، در مقام مقایسه، به‌نظر می‌رسد کاهش این حجم عظیم مواد پلاستیکی، تحول بسیار مهمی در راستای توسعه صنایع سبز به‌حساب می‌آید و دوستدار محیط‌زیست است.علاوه بر این، تولید کاغذ سنگی هنوز در ابتدای راه است و صنعتی بالغ و تکامل‌یافته به‌شمار نمی‌رود و طبیعی است که به‌تدریج مسائل و مشکلات خود را حل کند و ارتقا یابد. باتوجه به تثبیت شدن چارچوب‌های فنی و بازار کاغذهای سنتی و روی خوش نشان ندادن ذی‌نفعان مختلف، متاسفانه این صنعت هنوز به مراحل نهایی نرسیده است. از سوی دیگر، از آنجا که مزیت رقابتی این محصول در همه جای دنیا به‌صورت یکسان نیست، تا امروز نتوانسته چنانکه باید جای خود را در بازار پیدا کند.برای همین، باید به این صنعت زمان داد تا بتواند همزمان با رشد تکنولوژی تکامل پیدا کند و به بلوغ برسد. در این راستا، باید به این نکته هم اشاره کرد که در همین زمان کوتاه، صنعت تولید کاغذ سنگی چند تغییر اساسی را پشت‌سر گذاشته که چشم‌انداز مثبتی را برای این نوع جدید کاغذ ایجاد کرده است.
مزیت سرمایه‌گذاری روی تولید این نوع کاغذ چیست؟
هرچند سرانه مصرف کاغذ در ایران بسیار کمتر از بسیاری کشورهای دیگر دنیا است، اما نیاز به مصرف کاغذ در صنایع گوناگون مانند صنایع تحریر، بسته‌بندی، دکوراسیون و... همچنان وجود دارد. از طرف دیگر، در برخی بخش‌ها مصارف جدید برای کاغذ به‌وجود آمده است و بازارهای مصرف رشد داشته‌اند. بنابراین، وقتی نیاز اولیه وجود دارد، نیاز به تولید هم خواهد بود و هر محصولی که با استفاده از منابع و مواد اولیه ارزان‌قیمت‌تر تولید شود و نرخ مناسبی داشته باشد، به‌طورقطع مزیت رقابتی پیدا می‌کند و بازار و مشتری از آن استقبال می‌کنند. علاوه بر این، کشور ما منابع کربنات‌کلسیم زیادی دارد و این مزیتی بسیار مهم برای تولید کاغذ سنگی به‌شمار می‌رود. پس، سرمایه‌گذاری روی تولید کاغذ سنگی، اقتصادی و مقرون‌به‌صرفه است.
آیا این محصول بازار صادراتی هم دارد؟
بله، کاغذ سنگی بازار صادراتی خوبی دارد، زیرا برخی ویژگی‌های این کاغذ موجب شده است که به صدر لیست اولویت‌های مشتریان ارتقا پیدا کند. برخی مشتریان به‌دلیل اینکه این محصول دوستدار محیط‌زیست است و به حفظ جنگل‌ها و درختان کمک می‌کند، به استفاده از آن گرایش دارند. در بازارهای دیگری به‌علت ارزان‌تر بودن این فرآورده نسبت به آن، اقبال نشان می‌دهند. علت این ارزانی، همان‌طور که گفته شد، ارزان بودن کربنات‌کلسیم است که ماده اولیه تولید آن به‌شمار می‌رود. در بسیاری از صنایع، به‌ویژه در صنعت تحریر، ضدآب بودن این کاغذها اهمیت دارد. وقتی کاغذ خاصیت ضدآب داشته باشد، برای اقلیم‌های مرطوب یا کاربردهای خاص بهترین گزینه است و مشکلات رایج کاغذهای معمولی را ندارد.ویژگی‌هایی که این کاغذ در خود دارد، سبب شده است که امتیازات ویژه‌ای به‌دست‌بیاورد و رقیب سرسختی برای انواع سنتی کاغذها باشد و به‌همین‌دلیل در اروپا، ترکیه و عراق و... بازار پررونقی برای این محصول وجود دارد.
باوجود مزایایی که برای این کاغذ برشمردید، چرا هنوز تولید آن محدود مانده است؟
فکر می‌کنم از ۲ جنبه باید به این موضوع نگاه کرد و آن را موردبررسی قرار داد. جنبه اول این است که این صنعت و این روش تولید باتوجه به عمر کوتاه ده‌ساله خود، هنوز جای رشد زیادی دارد و به مرحله بلوغ خود نرسیده است. در واقع، باید گفت این صنعت در فضایی میان‌رشته‌ای متولدشده و جایی بین صنایع گوناگون ازجمله کاغذ و پلاستیک باز کرده و خود را نشان داده است. بنابراین، فرآیندهای تولید باوجود تغییر و تکامل‌هایی که در این مدت‌زمان کوتاه داشته، اما هنوز به‌صورت بهینه و نهایی خود درنیامده است و هنوز با مسائل و مشکلاتی روبه‌رو است که باید برای رفع آنها تلاش زیادی انجام گیرد. مسئله دیگر این است که به‌زعم بسیاری از کارشناسان این حوزه، وابستگی طولانی‌مدت به واردات باعث شده که صنعت کاغذ در کشور به‌طورکلی رونق نداشته باشد. در واقع، از آنجایی که ما سالیان دراز فقط مصرف‌کننده بوده‌ایم، درهای واردات به روی این محصول باز بوده، صنعت تولید کاغذ، حتی به شیوه سنتی، رشد کافی نداشته است. وابستگی درازمدت به واردات سبب شده است که در سرفصل‌های مربوط به کاغذ و تولید آن نوعی «معرفت زدایی» اتفاق بیفتد. به‌عبارت‌دیگر، موضوع تولید کاغذ و سرفصل‌های آن مانند شیمی کاغذ، در اقتصاد کاغذ و.... در دنیا موضوعاتی زنده و به‌روز است و محققان، کارشناسان و فعالان زیادی به‌دنبال بهینه‌تر کردن شرایط تولید، منابع جایگزین برای مواد سلولزی کیفیت کاغذ و... هستند و پرونده آن گشوده است. هر اقلیمی باتوجه به مزیت‌های رقابتی خود در پی بهترین منابع جایگزین هستند و از کربنات‌کلسیم گرفته تا سیلیس، یا ضایعات کشاورزی یا حتی حیوانی را می‌آزمایند و درصدد حل مسائل آن هستند. اما همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد، وابستگی به واردات و صرف ارزهای حمایتی و ارزان‌نرخ در کشور ما باعث شده است که امروز کاغذ وارداتی باوجود هزینه حمل و گمرک و... در دست مصرف‌کننده ارزان‌تر از نرخ در کارخانه در کشورهای مبدأ باشد و به‌این‌ترتیب، صنعت تولید کاغذ سنگی یا دیگر انواع کاغذهای تولیدی در داخل کشور چندان مطلوبیتی نداشته باشد.
