مازوت‌سوزی غیرقانونی اما با مجوز!
چند سال پیش خبر مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها مثل یک شوک، جامعه را به واکنش واداشت و موجی از اعتراضات فعالان و شهروندان را برانگیخت. این آلاینده سیاه، حاوی مقادیر بالایی گوگرد و ترکیبات سمی است که تنفس آن به‌منزله پاشیدن مستقیم سم به ریه‌های مردم، تشدید بیماری‌های قلبی و تنفسی و کاهش شدید کیفیت زندگی در کلانشهرها است. با این حال، در طول این چند سال، به‌جای حل ناترازی انرژی، مسئولان و صاحبان نیروگاه به شکلی خطرناک کوشیدند تا این فاجعه را عادی‌سازی کرده و آن را محصول ناگزیر شرایط بحرانی جلوه دهند. سال گذشته، باوجود وعده‌های صریح دولت مبنی بر روشن نشدن هیچ نیروگاهی با مازوت، در عمل هم خاموشی رخ داد و هم آلودگی هوا مردم را درگیر خود کرد. اما نقطه عطف و نگران‌کننده در برنامه‌ریزی برای پاییز و زمستان امسال است، به‌شکلی که حتی تلاش برای انکار نیز کمرنگ شده است. طبق گفته احمد طاهری، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست، در کارگروه ملی مصوب شده که وزارت نیرو برنامه‌های خود را به تفکیک پالایشگاه‌ها ارائه کند. اکنون این برنامه ارائه شده و براساس آن، زمان این اقدام در نیروگاه‌ها متفاوت است، اما در کارگروه مشترک وزارت نفت، وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست برنامه‌ریزی کرده‌ایم که ابتدا استفاده از مازوت کم‌سولفور که کمترین اثر را بر سلامتی دارد، در اولویت قرار گیرد.
نفس تهران در چنگال گوگرد
براساس مقاله «بررسی اثر مصرف سوخت‌های مایع در نیروگاه‌ها بر تشدید آلودگی هوای شهر تهران در فصل سرد سال» که توسط معاونت مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مرداد ۱۴۰۰ منتشر شد، مصرف سوخت‌های مایع پرگوگرد (گازوئیل و مازوت) در نیروگاه‌ها به‌عنوان عامل اصلی افزایش چشمگیر آلاینده دی‌اکسید گوگرد2 SOدر هوای شهر تهران، به‌ویژه در فصل سرد سال ۱۳۹۹، شناسایی شده و این روند همچنین در افزایش ذرات معلق نیز سهم داشته است.
نکته محوری در این گزارش به افزایش ۱۰ تا ۲۰ درصدی مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری در فصول سرد سال بازمی‌گردد. این افزایش مصرف، سهمیه گاز نیروگاه‌های حرارتی (بخاری، سیکل ترکیبی و گازی) و صنایع را کاهش می‌دهد. برای جلوگیری از قطع برق در کشور، نیروگاه‌ها و صنایع مجبور می‌شوند از سوخت‌های مایع جایگزین شامل گازوئیل و مازوت استفاده کنند.
این همزمانی مصرف سوخت‌های جایگزین با آلودگی‌های فصلی، باعث شده است که کارشناسان مصرف مازوت توسط نیروگاه‌ها و صنایع اطراف تهران را به‌عنوان یکی از علل اصلی آلودگی هوا بدانند. در حالی که سوخت اول همه نیروگاه‌ها گاز است، نیروگاه‌های بخاری در صورت کمبود گازوئیل، به‌دلیل نرخ پایین‌تر، به استفاده از مازوت روی می‌آورند.
گوگرد؛ متهم ردیف اول
نتایج این گزارش بیانگر این است که آلاینده اصلی ناشی از احتراق گاز، اکسیدهای نیتروژن (NOX) است، اما در اثر احتراق گازوئیل و مازوت، علاوه بر NOX، دی‌اکسید گوگرد2 SOنیز تولید می‌شود. خطرناک‌ترین نکته اینجا است که سوخت‌های مایع جایگزین فاقد تجهیزات کنترلی بوده و حاوی گوگرد بالایی است؛ گازوئیل حداقل ۵ هزار پی‌پی‌ام (ppm) و مازوت بین ۳۰هزار تا ۵۰ هزار پی‌پی‌ام گوگرد دارد.
بررسی کیفیت هوای تهران در سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که آلاینده دی‌اکسید گوگرد2 SOبه‌ویژه در فصل سرد سال، افزایش چشمگیری داشته است. غلظت 2SO در سال ۱۳۹۹ در شهر تهران در مقایسه با سال‌های گذشته، ۵۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش پیدا کرده است. این در حالی است که کیفیت گازوئیل در بخش حمل‌ونقل شهری تغییر محسوسی نداشته و مطابق استانداردهای یورو ۴ بوده است. این داده‌ها نشان‌دهنده مصرف بسیار زیاد سوخت‌های مازوت و دیزل پرگوگرد در بخش نیروگاه‌ها و صنایع اطراف شهر تهران است.
همچنین، نمونه‌برداری‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست از آبان تا دی۱۳۹۹، حاکی از آن است که همه سوخت‌های گازوئیل مصرفی در نیروگاه‌های تهران، کرج، مشهد و اصفهان غیراستاندارد و دارای گوگرد بسیار بالایی بوده است.
آلایندگی سوخت مایع صدها برابر گاز طبیعی
مقایسه ضرایب انتشار آلایندگی به‌ازای واحد انرژی تولیدی، به‌وضوح برتری گاز طبیعی را نشان می‌دهد و نسبت انتشار آلاینده اکسیدهای گوگرد برای سوخت‌های مایع بسیار بالاتر از گاز طبیعی است؛ مازوت در حدود هزار و۲۶۸ برابر گاز طبیعی و گازوئیل حدود ۳۳۶ برابر گاز طبیعی آلایندگی دارد. همچنین، مصرف این سوخت‌ها به‌طورمستقیم و غیرمستقیم، عامل افزایش ذرات معلق نیز هست.
نسبت انتشار ذرات معلق (PM) برای هر دو سوخت مازوت و گازوئیل، حدود ۱۱برابر گاز طبیعی است. اکسیدهای گوگرد تولیدشده در هوا، در اثر فعل و انفعالات شیمیایی، تغییر فاز داده و به ذرات معلق ثانویه تبدیل می‌شود. این ذرات معلق (PM۲.۵) و (PM۱۰) با تشدید آلودگی هوا، خطر حملات قلبی و تنفسی را افزایش می‌دهد. ذرات معلق زیر ۲.۵ میکرون PM۲.۵ که در آلودگی‌های اخیر پایتخت به حالت ناسالم رسیده است، معمولا نشأت‌گرفته از فرآیندهای احتراقی مانند نیروگاه‌ها و صنایع است و این بخش سهم بیش از ۳۰ درصدی در تولید ذرات معلق شهر تهران دارد. در جمع‌بندی نهایی این گزارش تاکید شده که مصرف هر دو سوخت گازوئیل پرگوگرد و مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع کشور در فصل سرد، تاثیر چشمگیری در انتشار گازهای آلاینده از جمله اکسیدهای گوگرد و ذرات معلق در هوای شهرها دارد و تاثیر آنها در مقایسه با گاز بسیار بیشتر است. این عدم‌مدیریت، تبعات محیط‌زیستی فراوانی به‌ویژه بر سلامت شهروندان خواهد داشت. در این راستا، راهکارهای فنی پیشنهادشده شامل حذف کامل سوخت مازوت، تولید گازوئیل استاندارد و استفاده از سوخت با گوگرد کمتر، تغییر در فرآیند و نحوه احتراق و همچنین الزام نیروگاه‌های حرارتی به نصب سیستم‌های کنترلی مطابق با ماده (۲) قانون هوای پاک است.
سوختن مازوت قانون‌شکنی است
مریم محمدی روزبهانی، دانشیار آلودگی‌های محیط‌زیست و عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اینکه مازوت‌سوزی در چارچوب قانون هوای پاک به‌هیچ‌وجه نباید انجام شود، گفت: به‌طورکلی، استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت باید ممنوع باشد، زیرا این سوخت حاوی مقدار بسیار بالایی از گوگرد است. تحقیقات نشان داده که حتی مازوت‌هایی که در ایران استفاده می‌شود، معمولا دارای سطح گوگردی بالاتر از حد استاندارد است.
محمدی اظهار کرد: در سال‌های اخیر، گزارش‌هایی از مازوت‌سوزی در بسیاری از شهرهای ایران منتشر شده است. در زمستان، به‌دلیل کاهش فشار گاز طبیعی ناشی از مصرف خانگی، مازوت‌سوزی به‌شدت افزایش یافته و حتی در تابستان نیز این پدیده مشاهده شده است. ناترازی انرژی باعث شده است تا برخی از فعالان محیط‌زیست، گزارش‌هایی درباره مازوت‌سوزی در فصل تابستان ارائه دهند. امسال نیز به‌طوررسمی اعلام شده که مازوت‌سوزی در حال افزایش است و پیش‌بینی می‌شود که این روند به‌طورچشمگیری ادامه یابد.
هم‌بیشی مرگبار آلاینده‌ها
این دانشیار آلودگی‌های محیط‌زیست گفت: مخاطرات مازوت‌سوزی به مقدار بالای گوگرد موجود در آن برمی‌گردد. مازوت نسبت به گاز طبیعی حاوی گوگرد بسیار بیشتری است. هنگامی که مازوت سوخته می‌شود، مقدار زیادی گازهای آلاینده گروه گوگردی تولید می‌شود که نخستین ترکیب تولیدشده، دی‌اکسیدگوگرد است و این ماده به‌شدت در هوا افزایش می‌یابد. دی‌اکسیدگوگرد پایه‌ای برای تولید تری‌اکسیدگوگرد است و اگر در هوا رطوبت وجود داشته باشد یا بارندگی اتفاق بیفتد، مانند روزهای مه‌آلود یا بارانی، این ترکیبات می‌تواند به اسید سولفوریک تبدیل شود که در نهایت منجر به باران‌های اسیدی می‌شود. این باران‌های اسیدی به‌راحتی وارد ریه انسان می‌شود و می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
وی افزود: حتی اگر فرض کنیم که هوا فاقد رطوبت است، وجود دی‌اکسیدگوگرد و تری‌اکسیدگوگرد به خودی خود می‌تواند اثرات منفی بر سلامت داشته باشد، از جمله سوزش چشم و تاثیر بر دستگاه تنفسی. محمدی بیان کرد: در بحث آلاینده‌ها، تاثیری به نام «تاثیر هم‌بیشی» یا «سینرژی» وجود دارد. این بدان معنا است که وقتی یک آلاینده با آلاینده دیگری همزمان وجود داشته باشد، تاثیرات منفی آن بر سلامت به‌طورقابل‌توجهی افزایش می‌یابد. برای مثال، اگر اکسیدهای گوگرد و ذرات گردوغبار همزمان در هوا وجود داشته باشد، این دو با یکدیگر سینرژی ایجاد کرده و می‌تواند خطر مرگ‌ومیر را افزایش دهد. به‌عنوان‌مثال، اگر اکسیدهای گوگرد ۱۰ درصد بر سلامت تاثیر بگذارند، وجود گردوغبار در هوا می‌تواند این تاثیر را تا ۹۰ درصد افزایش دهد.
وی تصریح کرد: موضوع دیگری که باید به آن توجه کرد، تاثیرات این ترکیبات بر اکوسیستم است که می‌تواند شامل خاک، منابع آبی و حتی زمین‌های کشاورزی باشد. وقتی ذرات گوگرد در هوا وجود دارد و به اسید سولفوریک تبدیل می‌شود، بارش‌هایی که در مناطق مازوت‌سوزی رخ می‌دهد، به باران‌های اسیدی بدل می‌شود. این بارش‌ها می‌تواند pH خاک را کاهش دهد و بر کیفیت آن تاثیر بگذارد، همچنین بر میکروارگانیسم‌ها و محصولات کشاورزی نیز اثر منفی داشته باشد. از سوی دیگر، این ترکیبات به منابع آبی نیز وارد می‌شود و اسیدی شدن آب می‌تواند اکوسیستم‌های آبی مانند تالاب‌ها و رودخانه‌ها را تحت‌تاثیر قرار دهد. وی بااشاره به اینکه قانون هوای پاک، باتوجه به افزایش روزافزون آلاینده‌ها و نیاز به تخصصی‌تر شدن، قطعا نیازمند تغییرات و بروزرسانی است، گفت: اما در حال حاضر، مشکل اصلی این است که حتی همین قانون قدیمی نیز، هیچ‌گونه ضمانت اجرایی موثری ندارد. ما هم‌اکنون در شهرهای مختلف ایران و به‌طورخاص در استان خوزستان با بحران جدی آلودگی هوا مواجهیم. مدارس در خوزستان از ابتدای سال تحصیلی تاکنون به‌دلیل آلودگی هوا و عدم‌امکان تنفس سالم ناشی از آتش‌سوزی در هورالعظیم، 2 روز تعطیل شده است؛ یک روز در هفته گذشته و یک روز هم در همین هفته. در واقع قانون هوای پاک هیچ نقش اجرایی و بازدارنده‌ای ندارد و هیچ‌گونه نظارت اجرایی بر این قانون صورت نمی‌گیرد.
سخن پایانی
تداوم مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها، اگرچه «غیرقانونی» خوانده می‌شود، اما با «مجوز» و برنامه‌ریزی برای نیمه دوم سال، به یک فاجعه محیط‌زیستی و تهدید جدی سلامت عمومی تبدیل شده است. در حالی که پژوهش‌ها و کارشناسان، آلایندگی مازوت را صدها برابر گاز طبیعی دانسته و بر ممنوعیت کامل آن تاکید دارند، متاسفانه شاهدیم که به‌جای حل ریشه‌ای ناترازی و اجرای قاطع قانون هوای پاک، راهکار خطرناک عادی‌سازی فاجعه در پیش گرفته شده است.
