کاشت پنل‌های خورشیدی به جای بذر
در یک دهه گذشته، خشکسالی و تغییر اقلیم تاثیر زیادی بر کشاورزی کشور گذاشته است. از سوی دیگر، چند دهه توسعه بی‌حدوحصر کشاورزی، حفر چاه‌های عمیق و غیرمجاز و کشت محصولات آب‌بر منجر به ورشکستگی آبی شده است. آسیب به بخش کشاورزی مشکلات عدیده‌ای برای معیشت کشاورزان ایجاد کرده، اما در عین حال در برخی مناطق از لحاظ اکولوژیک امکان کشاورزی یا از دست رفته یا باید به‌شدت کاهش پیدا کند. کاهش تولید بخش کشاورزی تنها در صورتی قابل اجراست که معیشت جایگزینی برای روستاییان وجود داشته باشد. به عقیده کارشناسان، اگر برنامه‌ریزی شده و شرایط فراهم شود، می‌توان به جای مزارع کشاورزی، مزارع خورشیدی احداث کرد و به‌جای بذر و نهال، پنل‌های خورشیدی کاشت و این صنعت را توسعه داد. بی‌آبی در استان‌های مرکزی ایران، یک تهدید جدی است، در عین حال، اقلیم این مناطق اجازه بهره‌مندی بسیار زیاد از نور خورشید برای تولید انرژی را می‌دهد. با وجود اینکه این طرح سال‌هاست مطرح‌شده، اما روندهای سخت اداری و ناهماهنگی بخش‌های گوناگون، امکان اجرای آن را بسیار محدود کرده است. سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) با توجه به تفاهمنامه‌ای که با سازمان منابع طبیعی داشته، در نظر دارد این طرح را به صورت آزمایشی در استان اصفهان اجرایی کند.
تامین معیشت پایدار با کشت انرژی
کیوان سهرابی، عضو انجمن سازندگان و تامین‌کنندگان کالا و خدمات انرژی‌های تجدیدپذیر در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در سال‌های گذشته طرحی از سوی وزارت نیرو و شرکت ساتبا مطرح‌شده به این عنوان که در زمین‌های کشاورزی که متاثر از خشکسالی، دیگر قابلیت کشت ندارند، مزارع خورشیدی احداث شود.
یکی از اصلی‌ترین اهداف این طرح این بوده که با بردن این زمین‌ها به زیرمجموعه سیستم‌های خورشیدی، کشاورزان به حداقلی از درآمد و معیشت پایدار برسند.
سهرابی گفت: این طرح هم از سوی کشاورز و مالک زمین و هم از سوی سرمایه‌گذاران خارج از روستا، امکان توسعه دارد. در صورت اجرایی شدن این طرح، بخشی از خسارت‌های خشکسالی جبران شده، صنایع کوچک در منطقه رشد کرده و به توسعه‌ای متوازن‌تر دست پیدا می‌کنیم، روند مهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه‌نشینی کاهش پیدا می‌کند و اگر به صورت ملی اجرایی شود می‌تواند باری از دوش دولت برای تامین انرژی بردارد.
وی تصریح کرد: هزینه نیروگاه‌های خورشیدی، قدری بالاست و به همین خاطر، یکی از روش‌های اجرایی کردن این طرح به این صورت است که هر روستایی یک شرکت تعاون روستایی ایجاد کند. به‌عنوان مثال، ۱۰ تا ۵۰ کشاورز سهامدار آن شوند. در این شرکت، هر کس به میزان سهام و زمین‌هایی که در اختیار گذاشته، سود می‌برد. نهادهایی مانند کمیته امداد، بهزیستی و حتی دولت می‌توانند برای کمک به افزایش سرمایه‌گذاری پا پیش بگذارند و همچنین، شرایط اخذ وام‌های کم‌بهره را برای آنها تسهیل کنند.
سهرابی ادامه داد: در نهایت اگر باز هم میزان سرمایه‌گذاری کافی نبود، می‌توان از سرمایه‌گذاران برای ورود به این موضوع دعوت کرد تا به کشاورز هم فشار اقتصادی وارد نشود.
به‌عنوان نمونه، اگر قدرت مالی کشاورز سرمایه‌گذاری در ۲۰ کیلووات است، سهم خود را از تولید می‌گیرد و مابقی زمین به سرمایه‌گذار واگذار می‌شود.
با این وجود، پیشنهاد نخست این است که تا جای ممکن، سرمایه‌گذاری وارد نشود و هر کشاورزی بتواند با وام دولتی کم‌بهره، نیروگاه کوچک‌مقیاس خورشیدی را توسعه دهد. اگر شخصی از بیرون بر امر سرمایه‌گذاری مداخله نکند و سیستم تحت کنترل فرد روستایی باشد، منجر به توان‌افزایی افراد خواهد شد.
این کارشناس انرژی‌های تجدیدپذیر گفت: درحال‌حاضر با توجه به قیمت‌های خرید تضمینی برق انرژی‌های تجدیدپذیر، بازگشت سرمایه در این حوزه شرایط خوبی ندارد، اما اگر نرخ خرید تضمینی نسبت به افزایش قیمت‌هایی که در این سال‌ها وجود داشته، بالا برود، بازگشت سرمایه به ۴ تا ۴ سال و نیم می‌رسد. در این شرایط، هر روستایی که برای توسعه مزارع خورشیدی وام می‌گیرد، می‌تواند در ۴ سال وام خود را به‌طور کامل پس بدهد و در این مدت هم مقداری درآمد داشته باشد. پس از ۴ سال نیز به یک درآمد مناسب و پایدار خواهد رسید.
آب کم، اما نور زیاد است
سهرابی در ادامه بیان کرد: برخی می‌گویند اگر چنین طرحی اجرایی شود، کشاورزی از بین می‌رود، اما واقعیت این است که ایران امروز دیگر ظرفیت زیادی برای کشاورزی ندارد، چراکه کشور به‌شدت درگیر خشکسالی و کم‌آبی است. در مناطقی مانند استان اصفهان، یزد و فارس کشاورزی شرایط خوبی ندارد، اما در مقابل این مناطق ظرفیت بسیار زیادی برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی دارند.
در این شرایط، چرا باید آب را برای کشاورزی هدر بدهیم، آن هم وقتی هزینه آب خیلی گران‌تر از محصول می‌شود؟
وی افزود: وقتی کشاورز می‌خواهد ۵۰ کیلووات نیروگاه خورشیدی احداث کند، حدود هزار مترمربع زمین نیاز دارد.
در صورتی که به‌طور معمول هر کشاورزی بیش از ۱۰ هزار مترمربع زمین برای کشاورزی دارد. به همین خاطر، اگر شرایط کشاورزی و آب خوب شد، می‌توان هزار مترمربع از زمین‌ها را به تولید برق اختصاص داد و مابقی آن را زیر کشت برد تا یک درآمد پشتیبان ایجاد شود. از سویی، تقویت شبکه برق توسط همین ۵۰ کیلووات‌ها به صورت جزیره‌ای انجام می‌شود و سود آن را دولت هم خواهد برد.
مانع‌تراشی‌های بروکراتیک
سهرابی گفت: بارها درباره این طرح با جهادکشاورزی صحبت و مذاکره شده است. جهاد کشاورزی می‌گوید بخشنامه‌ای در این زمینه برای آنها نیامده و به همین دلیل نمی‌توانیم به‌راحتی به این کار مجوز بدهیم و تغییر کاربری نیز روند خود را دارد. در واقع هنوز هماهنگی کاملی میان بخش‌های گوناگون برای توسعه این طرح به‌وجود نیامده و این مسئله مانعی در برابر توسعه نیروگاه‌های مقیاس کوچک خورشیدی در روستاها شده است.
وی ادامه داد: اگر هم افراد بخواهند فرآیند اداری اخذ مجوز را طی کنند، حدود یک سال و نیم تا ۲ سال زمان می‌برد. به همین دلیل، ضرورت دارد وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه هماهنگی بیشتری داشته باشند و این موضوع را به صورت بخشنامه به اداره‌های زیرمجموعه خود ابلاغ کنند. با این حال، سازمان ساتبا و سازمان منابع طبیعی به‌واسطه تفاهمنامه‌ای از تسهیل این شرایط خبر داده‌اند.
تهدیدها و فرصت‌ها
در میان اخبار
جعفر محمدنژادسیگارودی، مدیرکل دفتر روابط‌عمومی و امور بین‌الملل سازمان ساتبا در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: در سال‌های گذشته با وجود تغییرات اقلیمی و خشکسالی، فرصت‌هایی هم برای کشاورزان و هم برای کشور از دست رفته است.
از همین‌رو وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها پیشنهادهایی را با عنوان طرح جایگزین پیشنهاد کرده‌اند. وزارت نیرو و ساتبا در واکنش به تاثیرات خشکسالی و تغییر اقلیم بر زمین‌های کشاورزی و تضعیف معیشت کشاورزان طرحی را مطرح کرده‌اند تا زمین‌هایی که بر اثر خشکسالی آسیب دیده‌اند، تبدیل به مزارع خورشیدی شوند. این طرح قرار است به صورت آزمایشی در استان اصفهان اجرایی شود.
محمدنژاد سیگارودی افزود: با توجه به مطالبات کشاورزان اصفهانی از دولت در سال گذشته، وزیر نیرو سفری به این استان داشتند و احداث نیروگاه‌های خورشیدی کوچک‌مقیاس را به‌عنوان طرح جایگزین کشاورزی مطرح کردند.
درحال‌حاضر، این مسئله در دستور کار سازمان ساتبا قرار گرفته و به‌زودی نتیجه آن با حضور آقای وزیر یا معاون ایشان اعلام خواهد شد. اگر منابع این طرح از طریق دولت یا استانداری‌ها تامین شود، این قابلیت وجود خواهد داشت که ساتبا با عقد قرارداد خرید تضمینی ۲۰ ساله با سرمایه‌گذاران وارد همکاری شود و برق تولیدی از سامانه‌های خورشیدی نصب‌شده را با تعرفه‌های تشویقی خریداری کند. این هدف کمکی به منبع درآمد و معیشت روستاییان خواهد بود.
تفاهمنامه‌ای تسهیلگر
محمدنژادسیگارودی تصریح کرد: سال گذشته تصمیمات خوبی در راستای توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر گرفته شد و سازمان ساتبا موفق شد تفاهمنامه‌ای را با سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور مبادله کند.
براساس این تفاهمنامه، سازمان منابع طبیعی متعهد شده در مسیر اداری کوتاه‌تری عرصه‌هایی را که ظرفیت احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر دارد در اختیار سرمایه‌گذاران بگذارد.
در گذشته، این مسیر بسیار طولانی بود و اگر سرمایه‌گذاری قصد احداث نیروگاه تجدیدپذیر داشت و از ساتبا پروانه‌ای را دریافت کرده بود، زمانی که برای اجاره زمین مراجعه می‌کرد باید استعلام‌های بسیار زیادی می‌گرفت.
وی افزود: به‌گفته برخی سرمایه‌گذاران برای اجاره زمین برای احداث نیروگاه تجدپذیر باید ۱۰ تا ۲۰ استعلام گرفته می‌شد.
این مسیر رفت‌وآمد به سازمان‌ها و ادارها در بسیاری از مواقع یک سال زمان می‌برد و فرصت قابل‌توجهی را از سرمایه‌گذار و راه‌اندازی نیروگاه می‌گرفت. حتی در این مدت ممکن بود مجوزها به لحاظ زمان‌بندی و اعتبار ساقط شود.
خوشبختانه وزارت جهاد کشاورزی با عقد تفاهمنامه، از طریق سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، زمین‌های مدنظر را به سازمان ساتبا اعلام کرد.
ساتبا نیز در فراخوانی که برای احداث ۴ هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی داده، زمین‌ها و ساختگاه‌ها را مشخص و به متقاضیان اعلام کرده است.
به‌زودی مناقصه انجام خواهد شد و برندگان این مناقصه بلافاصله در ساختگاه‌هایی که اعلام شده، امکان تجدید کارگاه را خواهند داشت و می‌توانند در آنجا نیروگاه احداث کنند.
بنابراین مشکلی که در گذشته وجود داشت با وجود تفاهمنامه‌ای که بین وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی و به‌طور مشخص بین سازمان ساتبا و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور مبادله شد، حل شده است.
سخن پایانی
به عقیده کارشناسان، با اجرایی شدن طرح توسعه مزارع خورشیدی به‌عنوان جایگزین کشاورزی در مزارع متاثر از خشکسالی، به اهداف مثبتی می‌توان دست یافت.
از جمله این اهدف، جبران خسارت‌هایی است که خشکسالی به روستاییان وارد کرده است. همچنین با اجرایی شدن این طرح، صنایع کوچک در منطقه رشد کرده و به توسعه‌ای متوازن‌تر دست پیدا می‌کنیم، روند مهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه‌نشینی کاهش پیدا می‌کند و ثبات بیشتری به تامین انرژی کشور خواهد داد.
برخی کارشناسان توصیه می‌کنند برای احداث نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس خورشیدی از سرمایه روستاییان به صورت تعاونی استفاده شود و تا جای ممکن از سرمایه سرمایه‌گذاران خارج از منطقه استفاده نشود تا بتوان به سطحی از توان‌افزایی در میان اهالی روستا دست پیدا کرد.
