تنش‌های خبرنگاری زیر لوای جبر جغرافیایی

 بنا بر آمار موجود، در کشورهای توسعه‌یافته و دولت‌هایی که رسانه جایگاه مناسبی در نگاه آنها دارد، خبرنگاران از لحاظ درآمد و امنیت شغلی، شرایط بهتری نسبت به سایرین دارند. بررسی آمارها و اطلاعات جهانی موجود نشان می‌دهد روزنامه‌نگاران در بیشتر کشورهای جهان ( جز خاورمیانه و شمال افریقا) درآمدهایی بسیار بالاتر از حداقل حقوق تعیین‌شده در کشورهای خود دارند. کارشناسان معتقدند شرایط کاری از نظر امنیت شغلی و میزان درآمد، مولفه‌های مناسبی برای بررسی اهمیت فعالیت مطبوعات و وجود آزادی بیان در کشورها است. نگاهی به آمارها نیز نشان می‌دهد در هر کشوری که خبرنگاران سطوح درآمدی حداقلی دارند و امنیت شغلی (از نظر تعدیل نیروی کار، تعطیلی رسانه‌ها و...) پایینی را تجربه می‌کنند، آزادی بیان و مطبوعات نیز شرایط بسیار نامناسبی دارد. صمت در این گزارش، به بررسی شرایط خبرنگاران در کشورهای مختلف از نظر درآمد، امنیت شغلی و سایر مولفه‌های این‌چنینی پرداخته است.

رضایت شغلی، همه‌جا یکسان نیست

روزنامه‌نگاری در فهرست ۱۰شغل پراسترس جهان شناخته شده و پژوهشگران باور دارند که خبرنگاران در برابر استرس و اضطراب‌هایی که همواره در معرض آن قرار دارند، آسیب‌پذیر هستند؛ هرچند در ظاهر دیده نمی‌شود. در سال‌های گذشته به‌ویژه در دوران شیوع ویروس کرونا، با افزایش تعدیل رسانه‌ها و مسائلی مانند دورکاری، تحقیقات و بررسی‌های مختلفی درباره میزان رضایتمندی خبرنگاران و میزان امنیت شغلی آنها انجام شد. از معتبرترین این تحقیقات می‌توان به پژوهش اخیر مرکز تحقیقاتی pew research center اشاره کرد. طبق بررسی‌های انجام‌شده توسط این مرکز، ۲۷درصد از خبرنگاران و روزنامه‌نگاران از شغل خود بسیار راضی و ۴۳درصد آنها از شغل خود تا حدودی راضی، ۲۲درصد ناراضی و ۸ درصد نسبت به شغل خود بی‌تفاوت هستند؛ جامعه آماری عنوان‌شده، از میان خبرنگاران و روزنامه‌نگاران ایالات‌متحده‌امریکا انتخاب شده‌اند، بنابراین می‌توان گفت بیشتر خبرنگاران فعال در امریکا، از تمامی ابعاد شغل خود، باوجود چالش‌های آن، راضی هستند.

 این آمار رضایت، در تمامی کشورهای جهان صادق نیست؛ خبرنگاران کشورهای آسیایی به‌ویژه خاورمیانه مهم‌ترین دلیل نداشتن رضایت شغلی را، محدودیت و سانسورهای حکومتی عنوان می‌کنند. خبرنگاران این مناطق معتقدند گاهی اوقات تلاش‌های آنها برای انجام وظایف شغلی خود اعم از مطالبه‌گری اجتماعی، به‌سرانجام نمی‌رسد. نبود امنیت شغلی، حس بیهودگی در انجام فعالیت‌های خبرنگاری و نامناسب بودن درآمد خبرنگاران خاورمیانه، از جمله مهم‌ترین دغدغه‌های آنان است.

درآمد خبرنگاران در کشورهای غربی

براساس گزارش تحقیقاتی pew research center، طبق تحقیقات و آمار رسمی جهانی، بیشتر روزنامه‌نگاران ایالات‌متحده درآمدهای متوسط رو به بالا دارند. در سال ۲۰۲۱، کمینه حقوق روزنامه‌نگاران در ایالات‌متحده ۱۸هزار و ۷۴۱ دلار و بیشینه آن ۱۴۹هزار و ۵۳۷ دلار با میانگین به‌طورسالانه متغیر بوده و میانگین دستمزد این افراد در سال ۵۶ هزار و ۷۸۰ دلار است. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد کمترین دستمزد برای خبرنگاران به‌صورت ماهانه حدود ۱۵۰۰دلار و بیشترین حقوق بالغ بر ۱۲هزار دلار در ماه و متوسط میزان حقوق، نزدیک ۵ هزار دلار در ماه گزارش شده است. کمترین حقوق برای یک روزنامه‌نگار در لندن، منطقه بریتانیا ۲۱هزار و ۷۱۰ پوند در سال یا هزار و ۸۰۰ پوند در ماه است. افرادی که کمتر از این میزان درآمد دارند، در دسته‌های «کم‌درآمد» یا « کم درآمد مطلق» قرار می‌گیرند. حداقل حقوق افراد در بریتانیا، حدود ۱۸هزار و ۷۷۱ پوند در سال یا هزار و ۵۰۰ پوند در ماه است؛ مقایسه بین این ارقام نشان می‌دهد کمترین درآمد روزنامه‌نگاران در بریتانیا، بیشتر از حداقل درآمدها در این کشور است. یکی از دلایل علاقه افراد به تحصیل روزنامه‌نگاری در آلمان، حقوق مناسب است. در آلمان دستمزد روزنامه‌نگاران از هزار و ۸۴۰ یورو (کمترین) تا ۶ هزار و ۳۶۰ یورو (بالاترین) در ماه متغیر است؛ تفاوت در میزان دستمزد خبرنگاران براساس مسائلی همچون حق مسکن، حمل‌ونقل، جنسیت، تجربه و مهارت تعیین می‌شود، برای مثال مکان زندگی خبرنگاران، تاثیر زیادی در حق مسکنی که ماهانه دریافت می‌کنند، دارد.

آسیا و تبعیض‌های درآمدی خبرنگاران

متوسط حقوق یک روزنامه‌نگار در استرالیا ۸۰ هزار دلار در سال یا ۶ هزار و ۶۰۰ دلار در ماه است. حقوق خبرنگاران تازه‌کار از حدود ۷۶ هزار دلار در سال شروع می‌شود و روزنامه‌نگاران باتجربه تا حدود ۹۸هزار دلار در سال (حدود ۸ هزار دلار در ماه) درآمد دارند.

بررسی بعضی کشورهای آسیایی مانند سنگاپور نشان می‌دهد خبرنگاران در این محدوده‌ها نیز از شرایط مناسب اقتصادی برخوردار هستند. در کشور سنگاپور، متوسط حقوق روزنامه‌نگار ۳۸۰۰دلار در ماه است. متوسط اضافه‌کاری در این کشور نیز به‌طور متوسط ۵ هزار دلار در ماه است که این رقم می‌تواند از هزار دلار تا ۱۶هزار دلار متغیر باشد. در سایر کشورها به‌ویژه کشورهای خاورمیانه و حتی ایران، کمترین حقوق خبرنگاران، با پایه حقوق رسمی و حتی گاهی پایین‌تر از آن برابری می‌کند. مقایسه وضعیت مالی خبرنگاران در کشورهای توسعه‌یافته با کشورهایی مانند ایران، نشان می‌دهد در برخی کشورها، روزنامه‌نگاران در دریافت دستمزدهای حداقلی جامعه دچار چالش هستند.

رواج احساس ناامنی شغلی

براساس تحقیقات به‌دست‌آمده، بسیاری از روزنامه‌نگاران، شغل خود را با کلماتی مانند «مبارزه» و «آشوب» توصیف می‌کنند. باوجود نتایج مثبتی که از ارزیابی‌های نظر خبرنگاران در بیشتر کشورهای جهان به‌دست آمده، روزنامه‌نگاران، بی‌ثباتی و آشفتگی در صنعت خبر را بیشتر از سایر شغل‌ها توصیف کرده و بنا بر عقیده بعضی از آنها این موضوع یک دغدغه به‌نسبت جدی است.

نظرسنجی‌های متعدد از خبرنگاران سراسر جهان، نظرات متفاوتی را نسبت به وجود احساس امنیت شغلی ارائه می‌دهد. در کشورهایی که فرصت شغلی برای خبرنگاران بیشتر است و خود افراد نیز از توانمندی بالا و سابقه کار مناسب برخوردار هستند، امنیت شغلی بیشتر از سایر کشورها و افراد وجود دارد، اما معضل تعدیل نیرو و مشکلاتی که گاه برای بنگاه‌های رسانه‌ای پیش می‌آید، در همه کشورها کمابیش مشابه است. در این شرایط، خبرنگارانی کمتر دغدغه کاریابی مجدد دارند که در فضای رسانه‌ای گسترده‌تر و بازتری فعالیت می‌کنند.

باوجود تمامی این زمینه‌های شغلی، احساس ناامنی، روندی معمول میان تمام خبرنگاران جهان است و بسیاری از آنان، حداقل درباره امنیت شغلی خود، ابراز نگرانی می‌کنند. طبق گزارش pew research center، در امریکا از هر 10روزنامه‌نگار، حداقل 4نفر (۴۲درصد) تا حدودی نگران امنیت شغلی خود هستند و تنها ۱۶درصد ابراز نگرانی بسیار بالایی می‌کنند.

۵۷ درصد خبرنگاران نیز درباره امنیت شغلی خود «کمی نگران» یا «اصلا نگران» نیستند؛ این ارقام به‌دست‌آمده در سایر کشورهای توسعه‌یافته مانند انگلستان نیز با کمی تغییر، صادق است.

مزاحمت‌های سیاسی و نژادی

طبق گزارش pew research center، از هر 10 روزنامه‌نگار امریکایی، یک نفر در داخل سازمان، آزار و اذیت را تجربه کرده که بیشتر این محدودیت‌ها در راستای خطوط سیاسی بوده است، به‌طور کلی، ۸ درصد از روزنامه‌نگاران موردبررسی عنوان کردند حداقل یک‌بار در سال گذشته تهدید یا آزار و اذیت شخصی را تجربه کرده‌اند، برای ۵ درصد نیز بیش از یک‌بار اتفاق افتاده است؛۱۱درصد روزنامه‌نگاران آزار و اذیت یا تهدید از سوی افراد درون سازمان  را به‌عنوان مشکلی مهم توصیف کرده‌اند. در میان کسانی که آزار و اذیت را تجربه کرده‌اند، بیشترین سهم (۳۷ درصد) مزاحمت‌ها ماهیت سیاسی داشته‌ و ۲۲درصد با آزار جنسی و ۱۷درصد با آزار و اذیت نژادی یا قومی مواجه شده‌اند.

 آمار به‌دست آمده در حالی تحلیل می‌شود که برای کشورهای جهان سوم و خاورمیانه، باوجود گلایه زیاد خبرنگاران از آزارهای موجود، اطلاعات دقیقی از آسیب‌های روانی این‌چنینی در محیط کار وجود ندارد. مهم‌ترین دلیل نبود این آمار رسمی را می‌توان نبود امکانات و فرصت تحقیقاتی مناسب از فضای کاری خبرنگاران کشورهای خاورمیانه عنوان کرد.

ساعات کاری نامنظم

برخی دیگر از تحقیقات، به موضوع امنیت شغلی و احساس رضایت از خبرنگاری، از منظر دیگری پرداخته‌اند.

 The conversation در یکی از پژوهش‌های خود، مدت زمان و شرایط کاری را به‌عنوان یکی از فاکتورهای اصلی احساس رضایت از شغل معرفی کرده و در رابطه با آن به تحقیق پرداخته است. جامعه آماری پژوهشگران The conversation، بیش از ۱۰۰ روزنامه‌نگار امریکایی و بریتانیایی بودند که در میان آنها هم افراد با کار ثابت و هم روزنامه‌نگاران فریلنسر، وجود داشتند. تمامی روزنامه‌نگاران ساعات کاری خود را غیرقابل پیش‌بینی و متاثر از اخبار روز یا حتی خواسته سردبیران توصیف کردند.

 روزنامه‌نگاران همچنین توضیح دادند که سردبیران از آنها انتظار دارند که برای پوشش تمامی اخبار همواره در حال جابه‌جایی و تردد در مکان‌های مختلف باشند. خبرنگاران یکی از نگرانی‌های خود را ناتوانی در رد کردن خواسته‌های گاه غیرمعمول سردبیران عنوان کرده‌اند، چرا که در صورت سر باز زدن از ترددهای پی‌درپی، امکان اخراج و از دست دادن شغل وجود دارد، بنابراین به این روند کاری ادامه می‌دهند و حجم فعالیت‌های سنگین در کنار از دست دادن بخش مهمی از زمان زندگی شخصی خود را تحمل می‌کنند.

این خواسته‌ها همان چیزی است که پژوهشگران آن را هنجار کارگری ایده‌آل می‌نامند؛ براساس این اصطلاح، انتظار می‌رود کارگران خوب، خود را وقف وظایف کرده و کار را مقدم بر سایر بخش‌های زندگی خود قرار دهند.

 در ازای این فداکاری، کارگران به‌طور سنتی پاداش‌هایی به‌شکل اشتغال ثابت، ترفیع و افزایش حقوق دریافت می‌کنند، با این حال، این پاداش‌ها برای خبرنگاران وجود ندارد و این چرخه الزام به کارگر ایده‌آل بودن و فراموش کردن زندگی شخصی برای بسیاری از روزنامه‌نگاران در سطح جهان به‌ویژه در کشورهای منطقه خاورمیانه ادامه دارد.

آزادی مطبوعات؛ بی‌اهمیت برای خاورمیانه

آزادی مطبوعات، حق گزارش اخبار یا انتشار عقاید بدون سانسور از طرف دولت، توسط بنیان‌گذاران ایالات‌متحده یکی از سنگرهای بزرگ آزادی در نظر گرفته شده است.

امریکایی‌ها از آزادی مطبوعات به‌عنوان یکی از حقوق تضمین‌شده در متمم اول قانون اساسی برخوردارند. به‌گزارش مقاله سازمان حقوق بشر، خاورمیانه و شمال افریقا دارای برخی از بدترین رکوردهای آزادی بیان در جهان و بسیاری از کشورهای این مناطق فاقد حمایت قانونی از حقوق بشر هستند و حاکمیت قانون به‌دلیل نبود سازمان‌های ناظر بر فعالیت‌های رسانه‌ای مستقل تضعیف شده است. چین نیز به‌عنوان یکی از کشورهای مهم دراقتصاد جهانی و همچنین بزرگ‌ترین کشور خاوردور، قوانین متناقضی در رابطه با آزادی بیان مطبوعات دارد. ماده ۳۵ قانون اساسی چین به شهروندانش حق می‌دهد «آزادی مطبوعات» را در یک محیط آزاد رعایت کنند، اما ماده ۵۱ همین قانون، فعالیت‌هایی در راستای آزادی بیان را برای منافع ملی خطر و تهدید می‌داند و آزادی مطبوعات را در کشور محدود می‌کند. مشکلات موجود در رابطه با آزادی بیان و مطبوعات در حالی است که در کشورهای اروپایی مانند آلمان، آزادی مطبوعات و بیان تضمین شده و توسط قانون اساسی این کشور حمایت می‌شود. در ماده ۵ قانون اساسی آلمان، به ‌صراحت درباره آزادی مطبوعات و الزام به رعایت آن تحت هر شرایطی تاکید شده است.

سخن پایانی

نگاهی گذرا به روندهای موجود برای وضعیت خبرنگاران و روزنامه‌نگاران، نشان‌دهنده وجود تبعیض و فاصله زیاد میان خبرنگاران فعال در کشورهای توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته است. خبرنگاران فعال در کشورهای توسعه‌نیافته و منطقه خاورمیانه از شرایط به‌مراتب بدتر و بی‌ثبات‌تری نسبت به کشورهای غربی برخوردار هستند. نداشتن احساس رضایت و امنیت شغلی، مشکلات مربوط به آزادی مطبوعات و افزایش محدودیت‌ها، درآمدهای حداقلی و نامناسب، فشار روحی و کاری سنگین، همه از بدیهیات شغل خبرنگاری در کشورهای جهان سوم است.