نیمی از ساختمان‌های کشور ایمن نیستند
آنچه در بحث تولید و ساخت مهم‌تر به‌نظر می‌رسد، ایمنی ساخت‌وساز و البته ساختمان‌هاست؛ اینکه هنگام بروز حادثه‌ای مانند زلزله، چقدر ایمن هستند یا برای خدمت‌رسانی در زمان بروز حوادثی مانند آتش‌سوزی، چقدر در دسترس قرار دارند. ناایمنی چه در صنایع و چه در خدمات، همچنان قربانی می‌گیرد. کارشناسان حوزه ایمنی ساخت‌وساز معتقدند در حال‌حاضر ۵۰ درصد ساختمان‌های موجود در کشور، فرسوده و ناایمن هستند. صمت در این گزارش به موضوع ایمنی ساختمان پرداخته و مشکلات این بخش را در گفت‌وگو با کارشناسان بررسی کرده است.
شرایط محیطی و ایمنی ساختمان‌ها
علی بیت‌اللهی، کارشناس حوزه مسکن درباره وضعیت ایمنی ساخت‌وسازها به صمت گفت: موضوع ارزیابی و ایمنی ساختمان پس از حادثه متروپل آبادان به مسئله روز تبدیل و به‌این ترتیب، کارگروه‌هایی با هدف ارزیابی ایمنی ساختمان‌های موجود در استان‌ها تشکیل شد. در این‌باره اولویت ارزیابی با ساختمان‌های بلند بوده تا ناایمن‌ها شناسایی شوند.
وی افزود: ایمنی ساختمان صرفا به سازه مربوط نمی‌شود و در این زمینه باید شرایط محیطی و اقدامات خاصی نیز در مکان‌یابی‌ها درنظر گرفته شود. بسیار مهم است که ساختمان روی گسل، قنات یا نقاطی که در حال ریزش و فرونشست است، ساخته نشود.
او اظهار کرد: حدود ۱۲ هزار و ۵۰۰ پلاک ساختمانی در شهر تهران، روی حریم گسل بنا شدهاند. همچنین از حدود هزار ساختمان بلند (بالای ۱۲ طبقه) در تهران حدود ۱۰۰ ساختمان روی گسل ساخته شدهاند. حدود ۲۵۵ ساختمان با درجه اهمیت بسیار بالا مانند مخازن سوخت، بیمارستان‌ها و... نیز در چنین مکان‌هایی احداث شدهاند. این ساختمان‌ها هرقدر هم ایمن و براساس اصول و مقررات جهانی بنا شده باشند، چون مکان‌یابی درستی نداشته‌اند، ناایمن تلقی می‌شوند. مثلا در ریزش زمین در خیابان مولوی یا منطقه شهران تهران، یک ناحیه به‌طور ناگهانی کلپس کرد. وی یادآور شد: در این موارد، شرایط محیطی منجربه ناایمنی ساختمان‌های این بخش‌ها شده بود و ارتباطی به سازه‌ها نداشته است.
طرح نهضت مسکن و حساسیت محل احداث
بیت‌اللهی در پاسخ به این پرسش که آیا در حال‌حاضر برای صدور مجوز و پروانه ساخت این موارد لحاظ می‌شود، اظهار کرد: حدود ۱۴۰۰ شهر در ۳۱ استان داریم که تاکنون فقط در ۶ شهر، تعیین حریم گسل انجام شده است. این موضوع کاری بسیار ضروری بوده که امیدواریم با تعیین اعتبار، دولت این کار مهم را انجام دهد.
این کارشناس حوزه مسکن با بیان اینکه در طرح نهضت ملی مسکن، استعلام از محل‌های ناایمن گرفته خواهد شد، گفت: در اراضی که برای طرح نهضت مسکن ملی در نظر گرفته شده، استعلام و نظر کارشناسی نسبت به مناسب بودن زمین برای انبوه‌سازی اخذ خواهد شد. اما ساختمان‌هایی که به‌طور خصوصی پروانه ساخت می‌گیرند، چون مکلف به دریافت این استعلام نیستند، پروانه‌ها صادر می‌شود و ساخت‌وسازها همچون قبل ادامه پیدا کرده و می‌کند.
مجهز نبودن به تجهیزات ایمنی
بیت‌اللهی در ادامه با اشاره به غیرایمن بودن مشخصات برخی ساختمان‌ها، گفت: بخشی از ناایمنی به مشخصات ساختمان‌ها مربوط است؛ مشخصات هم صرفا به ساخت‌وساز مرتبط نیست. به‌عنوان مثال، نبود تجهیزات ایمنی برای اطفای‌حریق در یک ساختمان مانند پلاسکو، خود عامل ناامنی ساختمان می‌شود. ممکن است این ساختمان‌ها از نظر طراحی و ساخت‌وساز خوب بنا شده باشند، اما به مرور زمان با عدم‌رسیدگی و نبود مدیریت در نگهداری ساختمان، جزو بناهای پرخطر می‌شوند. درکل، خلأ تجهیزات ایمنی منجربه ناامنی برخی ساختمان‌ها شده است.
خلأ نظارت و نگهداری
بیت‌اللهی درباره ساخت‌وساز ایمن اظهار کرد: نقطه ضعف بسیار بزرگ این امر، عدم‌نظارت میدانی است. امری که ساختمان را در حالت استاندارد و مطابق با مقررات و آیین‌نامه ۲۸۰۰ ایمن می‌کند، ساخت در مرحله اجراست. برای اینکه از انواع مقاصد غیرحرفه‌ای مانند سوداگری در ساخت‌وساز اجتناب شود، ضرورت دارد یک سیستم نظارتی قوی در اجرا وجود داشته باشد. به‌عنوان مثال، سیستم طراحی و محاسبات از سوی سازمان‌های نظام مهندسی ارائه و امضا می‌شود و به مرحله اجرا می‌رسد، اما اینکه جزئیات آن چگونه اجرایی می‌شود باید نظام نظارتی پویا وجود داشته باشد که با بازدید دوره‌ای و میدانی این نظارت انجام شود. در این‌باره خلأ داریم؛ بنابراین نمی‌توان ایمنی ساختمان‌ها را تضمین کرد.
وی ادامه داد: ضریب ایمنی ساختمان‌ها در کشور هم در شرایط محیطی و سازه‌ای و هم شرایط تاسیساتی و سیستم نگهداری است. آیا بازرسی در بازدید میدانی، ضعف ساختمان‌های در حال ساخت و حتی استفاده را اعلام کرده و اینکه باید چه کرد؟ در مبحث ۲۲ مقررات ملی ساختمان بر موضوع نگهداری ساختمان تاکید شده است. بخشی از ایمنی ساختمان مربوط به احداث است، اما در ادامه مصرف‌کننده باید مانند صاحب خودرو از ساختمان درست نگهداری کند در غیر این صورت، ساختمان به سرعت فرسوده می‌شود.
او افزود: گاهی مصرف‌کننده داخل ساختمان را دستکاری کرده و برخی از دیوارها را برمی‌دارد؛ بنابراین به‌دلیل ضعف سیستمی و نظارتی که وجود دارد، ساختمان‌ها پس از ساخت هم قابل ارزیابی نیستند. تمام این مسائل، در ناامنی ساختمان تاثیر دارد. این نواقص باید ترمیم شوند، وگرنه در حوادث تلفات زیادی را شاهد خواهیم بود.
آمارها چه می‌گویند؟
در ادامه بیت‌اللهی به آمار ساختمان‌های فرسوده و ناایمن کشور اشاره کرد و گفت: برآوردهای تجربی نشان می‌دهد بیش از ۵۰ درصد ساختمان‌های موجود در کشور از ایمنی قابل‌قبولی برخوردار نیستند. براساس آخرین آمار مرکز آمار ایران که متولی سرشماری نفوس و مسکن است، (سال ۱۳۹۵) حدود ۲۳ میلیون واحد مسکونی سرشماری شد که از این تعداد، حدود ۱۰ میلیون واحد فاقد اسکلت بودند که عموما ساختمان‌های امنی در مقابل زلزله نخواهند بود. ساختمان‌های مسکونی در روستاها و بافت‌های قدیمی شهرها، دچار فرسودگی زیادی بوده و نامقاوم به‌شمار می‌روند. همچنین از بیش از یک میلیون و ۱۰۰ هزار پلاک ساختمانی موجود، حدود ۲۵۰ هزار پلاک ساختمانی فرسوده در کشور داریم که ممکن است یک تا چند طبقه باشند و چون در بافت فرسوده قرار دارند، نفوذناپذیر هستند؛ یعنی در معابری قرار دارند که امکان امدادرسانی به آنها دشوار است.
بی‌کیفیتی مصالح و فرسایش زودهنگام
در میان اخبار
این کارشناس حوزه مسکن در نهایت به بی‌کیفیتی مصالح برای ساخت‌وساز اشاره کرد و گفت: مسئله دیگر در ناایمنی ساختمان‌ها، بی‌کیفیتی مصالح است. برخی ساخت‌وسازها ممکن است براساس مختصات درست انجام شوند، اما پس از ۲ تا ۳ سال دچار مشکل می‌شوند که این امر هم به استاندارد نبود مصالح ساختمانی در کشور برمی‌گردد.
بیت‌اللهی عنوان کرد: برخی ساختمان‌ها به‌دلیل استفاده از مصالح غیراستاندارد در کوتاه‌مدت، مقاومت خود را از دست داده و ناامن می‌شوند. این موارد بیشتر در مناطق جنوبی و ساحلی کشور قابل مشاهده است.
تراکم‌سازی و حجم بار یک نقطه
در ادامه فرشید ایلاتی از دیگر کارشناسان حوزه مسکن درباره ایمنی ساختمان‌ها و فرونشست زمین به صمت گفت: شهر تهران نسبت‌به میانگین جهانی، بیشترین فرونشست را در یکی، دو دهه گذشته داشته است. این امر هم به‌دلیل تراکم‌سازی در سطح شهر بوده و هم خشکسالی به مسئله ریزش زمین، دامن زده است. تراکم‌سازی سبب‌شده فشار زیادی بر سطح زمین وارد شود و شاهد فرونشست زیادی در مقایسه با شهرهای مشابه جهان در تهران باشیم.
وی افزود: در حال‌حاضر، این فرآیند نه‌تنها محدود نشده، بلکه تشدید هم شده و بدین‌جهت سازه‌های موجود و آینده یا سازه‌هایی که تخریب می‌شوند تا بناهای جدید ساخته شوند و سازه‌های مجاور همگی در معرض خطر قرار می‌گیرند؛ بنابراین یک بعد فنی است که ایمنی‌سازی و مقاوم‌سازی به‌شمار می‌رود، اما در سطح کلان باید سیاست‌های کشور در حوزه ساخت‌وساز و شهرسازی اصلاح شود.
ایلاتی تصریح کرد: شهرداری‌ها به‌جای اینکه تراکم‌فروشی کرده و طبقات را اضافه کنند باید به سمت توسعه افقی شهر حرکت کنند. این موضوع یک قانون فیزیکی ساده است. وقتی بار زیادی به نقطه‌ای وارد شود، آن محل دچار فشار زیادی می‌شود، اما اگر این بار در سطح پخش شود، این فشار نقطه‌ای دیگر وجود نخواهد داشت و با توزیع فشار روی سطح، آسیب‌ها کمتر شده و پدیده فرونشست را نخواهیم داشت.
الگوهای شهرسازی در جهان
امریکا یا برخی کشورهای عربی، ساخت‌وساز برج‌های چند طبقه با تعداد واحدهای بسیار بیشتر از کشور ما را تجربه کرده‌اند و این روند ادامه دارد. چرا این کشورها دچار مشکل ایمنی ساختمان‌ها نمی‌شوند؟ این کارشناس مسکن در این‌باره گفت: همه‌جا این مشکل وجود دارد، اما مدل شهرسازی در جهان این‌گونه است که نواحی مرکزی به‌نام سیتی‌سنتر ایجاد می‌کنند که بارگذاری زیادی در این محل رخ می‌دهد. کل ساختمان‌ها و اطراف آنها در سیتی‌سنترها معمولا کاربرد تجاری دارند. هرچه از سیتی‌سنتر دور می‌شوید، از تعداد طبقات کم می‌شود و خانه‌های دو طبقه یا ویلایی ساخته می‌شوند. اما در شهر تهران برج‌سازی در تمام نقاط شهر اتفاق افتاده و حتی در یک کوچه ۶ متری در شمال شهر مجوز ساخت مجتمع ۲۰ طبقه داده شده است. سیتی‌سنتر اینکه مثلا در مرکز تهران فقط برج‌های ۱۰۰ طبقه ساخته شود، در اینجا معنا ندارد.
ایلاتی اضافه کرد: وقتی الگوی شهرسازی وجود نداشته باشد، فقط به‌دلیل منافعی که در شهر وجود دارد و برای اداره شهر و هرجا متقاضی باشد، امکان تراکم‌فروشی هست. او گفت: به این دلیل که کمربند شمال به جنوب تهران روی خط زلزله قرار دارد، فرونشست، پیامدهای بسیار خطرناکی برای این کلانشهر کشور دارد.
راهکار چیست؟
ایلاتی درباره راهکار رفع این مشکل، عنوان کرد: نباید اجازه داده شود طبقات ساختمان‌ها در تهران افزایش پیدا کند، بلکه باید سطح شهر گسترش یابد. به‌عنوان مثال، لندن و تهران، به‌لحاظ جمعیتی بهم نزدیک هستند، اما تهران ۷۰۰ کیلومتر مربع و لندن ۲۵۰۰ کیلومترمربع (حدود ۴ برابر) وسعت دارد. یا تهران در مقایسه با یک شهر با جمعیت بیشتر مثل استانبول، با ۱.۵ برابر جمعیت بیشتر، مساحت استانبول ۷ تا ۸ برابر تهران است، زیرا در این شهرها اجازه داده نشده ساخت طبقات بی‌رویه افزایش پیدا کند، بلکه شهر به‌طور افقی (ارتفاع زیاد نشده، بلکه طول و عرض بیشتر شده است.) توسعه پیدا کرده است.
ایمنی ساخت‌وساز چیست؟
ایلاتی در ادامه سخنان خود به ایمنی ساخت‌وساز اشاره کرد و گفت: هرچه روی طبقات افزوده شود، مسائل ایمنی ساختمان، فنی‌تر و هزینه‌برتر می‌شود. مثلا مسائل فنی و ایمنی ساختمان چندطبقه نسبت‌به یک طبقه، چند برابر بوده و علاوه‌بر این، هزینه‌های بیشتری برای ساخت‌وساز نیاز است. طراحی و فنداسیون ساختمان در یک طبقه خیلی معنا ندارد، اما وقتی تعداد طبقات بیشتر می‌شود، ایمنی تمام ستون‌ها و سقف‌ها و اجزایی که باید به این سازه و اسکلت اضافه شوند، باید موردتوجه واقع شوند.
او ادامه داد: در توسعه افقی شهر، بسیاری از هزینه‌ها و مسائل وجود نخواهند داشت و حتی شهری ایمن‌تر خواهیم داشت. هرقدر تراکم ساختمان کمتر باشد شهر ایمن‌تر می‌شود. به‌عنوان مثال در زلزله، آواربرداری در کوچه‌های ۶ یا ۸ متری بسیار دشوار خواهد بود که بحران بعد از زلزله به‌شمار می‌رود.
معضلات اجتماعی مسکن
ایلاتی ادامه داد: در صنعتی‌سازی ایمن‌تر، زمان انجام پروژه‌ها افزایش می‌یابد. به‌عنوان مثال، زمانی که در حال ساخت اسکلت بتنی هستیم تا سقف نهایی زده نشود، بسیاری از کارها قابل انجام نخواهد بود، اما در ساختمان یک طبقه می‌توان همزمان در ۱۰ ساختمان کار کرد. البته در ساختمان ۱۰ طبقه آماده‌سازی سازه برای این تعداد طبقات و اسکلت بتنی، زمان‌بر خواهد بود. ایلاتی تاکید کرد: سرعت و هزینه در ساخت خانهای یک طبقه، بسیار کمتر از خانهای چندطبقه است. باید تکنولوژی روز را وارد کار کرد تا به‌جای ساختمان‌های متراکم با زمان طولانی، ساختمان‌های مسکونی در یک طبقه و با سرعت بالاتر ساخته شوند.
سخن پایانی
بنابر این گزارش، همان‌گونه که برای احداث واحدهای صنعتی، آمایش سرزمین محلی از اعراب ندارد، در ساخت‌وساز هم محیط‌سنجی برای ایمنی‌سازی در نظر گرفته نمی‌شود. همچنین به‌جای گسترش شهر به شکل افقی، تراکم‌سازی در کوچه‌های تنگ انجام می‌شود که ساختمان‌ها را ناایمن کرده و در صورت بروز حادثه، خدمات‌رسانی آنها خود بحران دیگری است. سیاست‌های ساخت‌وساز، نیاز به اصلاح دارد که باید در کمترین زمان ممکن انجام شود.
