نخستین‌بار بحث مالیات کربن از درون پیمان کیوتو در سال ۱۹۷۷ مطرح و براساس آن توافقنامه‌ای بین‌المللی منعقد شد. این توافق از سوی برخی شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان موردانتقاد قرار گرفت. انتقاد آنها بر این مبنا بود که مالیات کربن به کاهش قدرت خرید افراد و افزایش نرخ محصولات منجر می‌شود. بر همین اساس، سازکار دیگری با عنوان بازار کربن پیشنهاد شد که به شرکت‌ها این امکان را می‌داد بین یکدیگر به تبادل سهمیه‌های کربن خود بپردازند و مجبور نباشند مالیات بیشتری پرداخت کنند. اما رفته‌رفته همین روش نیز به سمت سازکارهای سوداگرانه حرکت کرد.

مبارزه با تغییر اقلیم
بحث مبارزه با تغییر اقلیم، مالیات کربن را به‌عنوان یک ضرورت مطرح کرده است. بر همین اساس، سال ۲۰۱۵ در پی رایزنی‌های گروه کارشناسی بین‌دولتی تغییرات آب‌وهوایی و همچنین کنفرانس بین‌المللی آب و هوا در پاریس، بار دیگر سیاست مالیات کربن روی میز کشورها قرار گرفت. با این وجود، اخذ مالیات از انتشار کربن توسط کشورهایی که توافقنامه مبارزه با تغییر اقلیم را امضا کرده بودند، لازم‌الاجرا نبود. به‌طور مثال، این مالیات در انگلیس فقط برای صنعت و تجارت به اجرا گذاشته شد، در حالی که در دانمارک افراد، شرکت‌ها و دولت را نیز شامل می‌شد.
مالیات کربن انتقادهای زیادی را به همراه داشته که از جمله آنها می‌توان به انتقال شرکت‌های انتشاردهنده کربن از کشورهایی که این پایه مالیاتی در آن وضع‌شده به سمت کشورهای در حال توسعه‌ای که چنین سیاست‌های حمایتی از محیط‌زیست وجود ندارد، اشاره کرد. به این صورت بخش زیادی از زیان ناشی از انتشار کربن متوجه کشورهای جنوب و در حال توسعه بود. مالیات کربن سرمایه‌داران را به سمتی سوق می‌دهد که افزایش هزینه‌های تولید را تبدیل به افزایش نرخ کالاها و خدمات کنند. این مسئله در کشورهایی مانند ایران که هزینه‌های جدی در محصولات سازگار با محیط‌زیست نشده و حق انتخابی به‌جز کالاها و خدماتی که انتشاردهنده کربن هستند، وجود ندارد، باعث کاهش قدرت خرید طبقات فرودست می‌شود. بر این اساس در وضع مالیات کربن علاوه بر تاکید بر کاهش انتشار کربن و مبارزه با تغییر اقلیم، باید به خنثی‌سازی پیامدهای منفی آن توجه داشت.

موفقیت‌های «مالیات کربن»
حسین خواجه‌پور، استادیار دانشکده مهندسی انرژی دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با بیان کرد: درحال‌حاضر تقریبا ۳۵ کشور جهان مالیات کربن را در جهت کاهش انتشار کربن اعمال می‌کنند. سیاست‌گذاری در این زمینه یا به‌طور مشخص مالیات کربن یا بازار تبادل انتشارات است که آن هم همان نقش قیمت‌گذاری بر کربن را ایفا می‌کند. بخش‌ عمده‌ای از کاهش انتشاری که در جهان اتفاق افتاده با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بوده که با انگیزه کاهش کربن برای پرداخت هزینه آن فعال شده است.
وی اضافه کرد: به نظر می‌رسد سیاست‌گذاری مالیات کربن حداقل در اتحادیه اروپا و کشورهای توسعه‌یافته در راستای کاهش انتشار کربن تجربه موفقی بوده و فراتر از آن چیزی که انتظار می‌رفته، عمل کرده اما در کشورهای در حال توسعه به‌دلیل اینکه به‌طور کلی مالیات رقم کمتری است، این مسئله هنوز آنچنان اثرگذار نیست. البته از نظر حجم کاهش انتشار، درحال‌حاضر بزرگ‌ترین بازار تبادل انتشار کربن، بازاری است که در چین به‌عنوان یک کشور در حال توسعه در حال شکل‌گیری است.

راهی برای کاهش انتشار کربن
خواجه‌پور گفت: با وجود اینکه مالیات کربن تاثیر بسزایی بر کاهش انتشار کربن داشته اما از سویی باعث‌شده برخی صنایع پرکربن شرکت‌ها برای فرار از پرداخت این مالیات به کشورهایی فرستاده شوند که قانون مالیات کربن یا سقف الزام‌آور کاهش انتشارات ندارند. البته از همان ابتدا انتظار چنین رویکردی وجود داشت. در این زمینه از اصطلاحی به‌عنوان نشت کربن استفاده می‌شود. تخمین زده می‌شود حدود ۹ درصد از انتشارات جهانی به این ورطه کشیده شده و صرفا جابه‌جا شده‌اند. اما مشکل اصلی نشت کربن این است که مثلا اگر قرار بود محصولی در ایالات متحده تولید شود و ۲ تن کربن منتشر کند، زمانی که تولید همان محصول به چین رفت، ۳ تن کربن منتشر می‌کرد، چراکه در کشور دوم، فناوری پایین‌تری برای تولید آن محصول استفاده می‌شد و در مجموع انتشارات جهانی را بالا می‌برد.

موافقتنامه پاریس
وی افزود: بر همین اساس، پس از موافقتنامه پاریس، مکانیسم‌هایی طراحی شد که مالیات را بر واردات محصولات نیز قرار داد که به آن مالیات کربن عبور از مرز اطلاق شد. به این ترتیب در واردات هر محصولی به این توجه می‌شود که چه میزان کربن برای تولید آن منتشر شده و براساس همان میزان باید مالیات پرداخت شود. این مکانیسمی است که هنوز خیلی عملیاتی نشده اما مقدمات آن کاملا فراهم شده است. با این حال، کشورهای در حال توسعه به به آن معترض هستند، چراکه اقتصاد آنها را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

اجرای مالیات کربن در ایران
وی در پاسخ به این سوال که سازکار اجرای مالیات کربن در ایران باید چگونه باشد، گفت: در ایران به‌دلیل اینکه به سوخت‌های فسیلی یارانه داده می‌شود، مالیات کربن نمی‌تواند کارآیی و معنایی داشته باشد. به همین دلیل در ایران ابتدا باید یارانه سوخت‌های فسیلی برداشته شود و بعد برای افزایش کاهش انتشار، به سمت مالیات کربن حرکت کرد. در ۹۵ درصد کشورهای جهان هم زمانی مالیات کربن اعمال شده که نخست یارانه سوخت‌های فسیلی قطع شده است.
این کارشناس انرژی افزود: کشور ما نسبت به نقطه‌ای که بخواهد مالیات کربن در آن ستانده شود، فاصله دارد اما به هر حال دنیا هم مسیر خود را می‌رود. به‌عنوان مثال، اتحادیه اروپا بنا دارد از ۲ سال آینده مالیات بر واردات کربن را اجرایی کند و برای آن مهم نیست که اقتصاد ایران در چه وضعیتی قرار دارد. در صورت اجرایی شدن مالیات واردات کربن همین که محصولی از ایران صادر ‌شود و ردپای کربنی بالاتری نسبت به محصولی که مثلا از امارات صادر می‌شود، داشته باشد، حاشیه سود فروشنده ایرانی کم خواهد شد. این اتفاقی است که در آینده نزدیک اتفاق می‌افتد و اقتصاد ایران را هم متاثر می‌کند. البته درحال‌حاضر ایران به‌خاطر تحریم‌ها سهم زیادی در بازار اتحادیه اروپا ندارد و آسیبی که در کوتاه‌مدت می‌بیند کمتر از کشورهایی مانند عربستان و روسیه است که سهم بیشتری از صادرات محصولات پر انتشار به اروپا دارند.

نظام بازتوزیع مالیات
خواجه‌پور بیان کرد: در کشورهایی که مالیات کربن یا بازار تبادل انتشارات وجود دارد و تولیدکننده به‌خاطر انتشار کربن باید هزینه یا مالیات پرداخت کند، نظام بسیار شفافی برای بازتوزیع مالیات تعریف‌شده دارد. در این کشورها حدود ۵۰ درصد منابع حاصل از مالیات کربن به صندوق محیط زیستی داده شده و از طریق این صندوق هم تسهیلاتی به حمایت از کاهش انتشار داده می‌شود. به‌عنوان مثال، این تسهیلات به صنایعی که قصد کاهش انتشار دارند، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و سرمایه‌گذاری برای کاهش انتشار در کشورهای در حال توسعه داده می‌شود. این امر به این دلیل ممکن است، چون شفافیت و نظام مالیاتی کارآمدی وجود دارد.
وی تصریح کرد: با توجه به سهم بالای کربن در روند تولید اغلب محصولات، شکل‌گیری «بازار تبادل انتشارات» با اتصال پروژه‌های کاهش انتشارات به بازارهای جهانی بر کاهش انتشارات محیط زیستی و ارتقای بهره‌وری انرژی تاثیرگذار است. به‌عنوان مثال، اگر نرخ دی‌اکسیدکربن را دست‌کم ۱۷ دلار در نظر بگیریم، می‌توان بر هر مترمکعب صرفه‌جویی مصرف گاز در ایران حدود ۳ تا ۴ سنت درآمد حاصل از مبادله گواهی کاهش انتشارات کربن دریافت کرد. به این ترتیب، اگر درآمد مستقیم حاصل از صرفه‌جویی یک مترمکعب گاز در ایران ۰.۲ تا ۰.۳ سنت باشد، درآمد حاصل از کاهش انتشارات کربن آن حدود ۴ سنت خواهد بود؛ یعنی بیش از ۱۰ برابر درآمد ایجاد می‌شود.

بهره اقتصادی یک صرفه‌جویی
وی افزود: به این ترتیب، ظرفیت عظیمی از صرفه‌جویی انرژی در کشور وجود دارد که می‌توان از آن بهره اقتصادی برد. با توجه به بازار جهانی تبادل انرژی در صورت متصل شدن ایران به بازارهای جهانی، اتفاق مثبتی برای افزایش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صرفه‌جویی انرژی ایجاد می‌شود. در شرایطی که دولت نمی‌تواند از پس تامین این سرمایه‌گذاری بربیاید و چاره‌ای نیست جز اینکه بخش خصوصی به آن ورود کند.

دو روش کاهش انتشار
حسن مرادی، ‌کارشناس انرژی در گفت‌وگو با اظهار کرد: در بسیاری از کشورهای جهان مالیاتی بر انتشار کربن با اهداف محیط زیستی و در جهت کاهش انتشار وضع شده است. در مقابل مالیات بر کربن بحث ترسیب کربن به معنای رسوب‌گیری یا رسوب‌کردن کربن در خاک و گیاهان وجود دارد.
به همین دلیل، شرکت‌هایی و نهادهایی به‌دنبال ترسیب کربن بوده‌اند تا از بهره‌هایی که نهادهای بین‌المللی برای این اقدام در نظر گرفتند، استفاده کنند. بنابراین باید در دنیا این مسئله تثبیت شود که کسانی که به هر دلیل گاز کربن تولید می‌کنند، پیامدهای زیست محیطی آن را لحاظ کنند و بودجه‌هایی را به دولت بدهند تا دولت بتواند در پروژه‌های کربن‌زدایی مورد استفاده قرار دهد.

نگاه کشورهای پیشرفته
وی اضافه کرد: در کشورهای صنعتی و پیشرفته، مالیات کربن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اما این مسئله در کشورهای در حال توسعه و کشورهای نفتی به اندازه کافی رشد نکرده و لازم است سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی برای آموزش این کشورها اقدام کنند و آنها را نسبت به پیامدهایی که استفاده بی‌جهت از سوخت‌های فسیلی دارد، آگاه کنند. همچنین باید برای سوخت‌های فسیلی جرایم و دریافت هزینه‌هایی قائل شوند تا این جرایم همواره موردنظر مصرف‌کنندگان قرار بگیرد.

نفعی بلندمدت
وی با اشاره به اینکه ممکن است مالیات کربن در کوتاه‌مدت یک عامل منفی و هزینه‌بر برای واحدهای تولیدی به نظر برسد، گفت: با این وجود، شرکت‌هایی که مجبور به پرداخت این مالیات می‌شوند، خود را برای ورود به مرحله پیشرفت و بهره‌گیری بهتر از منابع طبیعی آماده می‌کنند. به همین منظور، مالیات کربن در بلندمدت به نفع همین واحدهای تولیدی است.
این کارشناس انرژی افزود: وضع مالیات بر کربن می‌تواند به افزایش نرخ برخی از محصولات منجر شود، چراکه هزینه تولید برای کارفرما بالا می‌رود. افزایش نرخ یک عامل منفی برای بعضی از مصرف‌کنندگان است؛ بنابراین باید دید چگونه می‌شود میان منافع مشتری و نگرانی‌هایی که درباره انتشار کربن وجود دارد، تعادل ایجاد کرد.

سخن پایانی
در مجموع کارشناسان بر این عقیده هستند که مالیات کربن منجر به کاهش انتشار کربن خواهد شد اما اجرای این سیاست در ایران نیازمند حذف یارانه‌ای است که به سوخت‌های فسیلی داده می‌شود.
 با این وجود نباید از یاد برد که اقتصاد ایران به‌شدت به سوخت‌های فسیلی متکی است و اگر‌گذاری جدی به سمت انرژی‌های پاک صورت نگیرد، هزینه اصلی مالیات کربن به دوش دهک‌های کم‌درآمد جامعه خواهد افتاد.