اصطلاح سنتی در فرآیند ساختمان‌سازی برای توصیف انواع ساخت‌های خطی استفاده می‌شود. جایی که آغاز مرحله بعد در گرو تکمیل مرحله قبل است، بنابراین ساختار ساختمان‌سازی سنتی یک ساختار متوالی است، اما استفاده از روش‌های صنعتی در ساختمان‌سازی باعث شده که بسیاری از مراحل به‌صورت موازی با هم پیش بروند، در نتیجه پروژه با سرعت بسیار بیشتری انجام می‌شود. هر 2 روش برای ساخت ساختمان از یک نقطه آغاز می‌شوند. برنامه‌ریزی، طراحی، گرفتن تاییدیه‌ها و آماده‌سازی محل ساخت از اصلی‌ترین چارچوب‌های تشکیل‌دهنده روش‌های ساختمان‌سازی سنتی و صنعتی هستند، اما اختلافات درست پس از آماده کردن محل آغاز می‌شود. اینجا به‌طوردقیق همان نقطه‌ای است که اختلاف میان گروه‌های ساختمان‌سازی مختلف را نیز نشان داده و باعث می‌شود که یکی از آنها بتواند نسبت به سایرین جایگاه بالاتری را به خود اختصاص دهد.

صمت در این گزارش به اهمیت ساخت‌وساز به روش صنعتی و تعاملاتی که دولت با فعالان این عرصه دارد، پرداخته است.

مسکن، نیازمند انقلاب صنعتی‌سازان

صنعت ساختمان و در سطح خردتر پروژه‌های عمرانی، از حیث بکارگیری نیروی انسانی و سرمایه، یکی از بزرگ‌ترین صنایع کشور است. باتوجه به گسترش روزافزون جمعیت به‌ویژه در مناطق شهری، تقاضا برای ساخت مسکن به‌طور فزاینده‌ای رو به گسترش است.

در پی تحولات عمیق در صنعت جهانی ساختمان، کاهش زمان ساخت و تحویل پروژه‌ها در عین بازگشت سریع سرمایه اولیه از مهم‌ترین پارامترهای مدنظر سازندگان و سرمایه‌گذاران قرار گرفته است.

 نخستین قدم مثبت در این راستا را می‌توان در ایجاد تحول شیوه‌ها و روش‌های سنتی ساخت جست‌وجو کرد. فناوری در هر کشور و در بعضی موارد در هر منطقه، مفهومی متفاوت داشته و به‌طور عمده براساس نیازهای آن جامعه تعریف می‌شود. بر همین اساس، بومی‌سازی تکنولوژی یا ‌بکارگیری فناوری‌های خاص در کنار ملاحظات جامعه‌شناختی از اصلی‌ترین شروط پذیرش سرمایه‌گذاران و کارفرمایان در بکارگیری گونه‌های نوظهور در صنعت ساختمان ایران خواهد
 بود.

ایمنی فقط در برابر زلزله نیست

علی هدایتی، فعال در عرصه دانش‌بنیان و رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی درای وال (ساخت‌وساز خشک) در گفت‌وگو با صمت می‌گوید چند سالی است که پیگیر گسترش روش ساخت صنعتی در ساخت‌وسازها به‌ویژه ساخت مسکن هستیم. به‌اعتقاد من، در شرایط فعلی مهم‌ترین اقدامی که باید در راستای ایمن‌سازی ساختمان‌ها به‌صورت فراگیر  انجام داد، پیگیری روش صنعتی‌سازی ساختمان است، چرا که امروز بیشتر خانه‌ها به‌صورت سنتی ساخته می‌شوند و از ایمنی کافی برخوردار نیستند. بسیاری معتقدند ایمنی تنها مقاومت ساختمان نیست. از آنجایی که کشور همیشه در معرض تهاجم‌هایی نظیر زلزله بوده، به‌طور معمول مقاومت مکانیکی ساختمان از درجه اهمیت بالایی برخوردار است؛ در حالی که ایمنی، ابعاد دیگری نظیر حرارتی، حریق، زلزله و صوت را هم دارد. در کل، روش ساخت‌وسازها تعیین‌کننده مقاومت ساختمان است. شواهد حاکی از آن است که در تمامی کشورهای پیشرفته، بیشتر روش ساخت‌وساز صنعتی را به کار می‌گیرند. هدایتی در مقایسه با میزان مقاومت این 2 روش معتقد است، در هر 2 حالت می‌توانیم یک سطحی از مقاومت را به‌دست بیاوریم؛ اما مقاومت ساختمان در روش‌های سنتی بسیار کمتر از روش‌های صنعتی است. برای مثال، اگر میزان مقاومت در ساخت‌وساز سنتی برای زلزله تا ۴ ریشتر است، با همان هزینه می‌توان با روش ساخت‌وساز صنعتی تا ۸ ریشتر یک ساختمان را مقاوم کرد.

ایمنی بیشتر با ساخت صنعتی

مدت زمان ساخت یک ساختمان در کشور ما به‌طور میانگین 2ساله است و این میزان کمابیش ۱۰ درصد عمر ساختمان را می‌گیرد، اما در روش‌های صنعتی می‌توان زمان کمتری را صرف ساخت ساختمان‌هایی کرد که عمر زیر ۲۰ سال دارند. هدایتی در این‌باره می‌گوید: به‌طور معمول در همه کشورهای پیشرفته به‌ندرت از سیمان یا ملات برای ساخت‌وساز استفاده می‌شود، یعنی از ماده ‌تر و ملات استفاده نمی‌شود، در واقع آنها از فناوری‌های مدرن بهره کافی می‌گیرند، به‌همین دلیل از ساخت‌وساز خشک یا درای وال استفاده می‌کنند؛ این روش ساخت، زمان بسیار کمتری برای ساخت یک ساختمان می‌گیرد. در این روش تمامی مواد اولیه خشک است و سازه‌ها به یکدیگر پیچ و مهره می‌شوند که این نوع ساخت‌وسازها ایمنی بالایی به ساختمان می‌دهند.

مهندسان مشاور اشتباه دریافت کرده‌اند

هدایتی بااشاره به همکاری دولتی در توسعه این روش ساخت می‌گوید: به‌تازگی موفق شدیم دستورالعملی از وزارت بهداشت مبنی بر ساخت تمامی بیمارستان‌ها با روش صنعتی و درای‌وال دریافت کنیم و به‌دلیل رعایت مولفه‌های بهداشتی، سازندگان ساختمان بیمارستان‌ها ملزم شدند که از این فناوری برای ساخت‌وساز بهره بگیرند، همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، این نوع ساخت‌وساز از مقاومت حریق، رطوبت و آب، صوت و صدا و مکانیکی بالایی برخوردار است،اما در حوزه مسکن عمومی، مشکل عمده در نگرش مهندسان مشاور است. این فعال دانش‌بنیان معتقد است در واقع 2 مانع اصلی وجود دارد؛ یکی مهندسان مشاور که در حوزه طراحی به‌‎شکل عادی از ساخت‌وساز سنتی پیروی می‌کنند و هنوز هم با سیستم‌های نوین آشنایی و در اصل اطلاعی از فرآیند کار ندارند و بیشتر تصور می‌کنند که با جابه‌جایی‌های عظیم فرآیند کار اجرا می‌شود. در همین راستا تلاش می‌شود با همکاری یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی مطرح کشور، رشته‌ای به نام صنعتی‌سازی ساختمان را راه‌اندازی کنیم. یکی از اصلی‌ترین زیرمجموعه‌های آن «درای وال» است، همچنین کاربرد فناوری‌های نوین ساختمانی هم قرار است در بطن این رشته آموزش داده شود تا از پایه به آموزش و فرهنگ‌سازی بپردازیم.

باز هم رانت، باز هم توسعه‌نیافتگی

رانتی بودن و مافیا در هر حوزه‌ای آفتی قدیمی است که دامن مسکن را هم گرفته است. هدایتی می‌گوید: معضل دیگری که در این حوزه وجود دارد، رانت موجود در بخش خصوصی‌سازی است.

در جلسه‌ای با اعضای وزارت مسکن و شهرسازی درخواست تشکیل اتحادیه درای‌وال یا صنعتی‌سازی ساختمان داده شد و متاسفانه تایید نشد. علت آن را می‌توان در خطری که اتحادیه مصالح‌فروشان احساس می‌کنند، دانست، چرا که با توسعه صنعتی‌سازی، کسب‌وکار آنها تا حدی از دور خارج می‌شود. وی بااشاره به توان کشور در تامین مواد اولیه درای‌وال معتقد است تمام محصولات درای‌وال در سال ۱۳۵۵ در قالب یک کارخانه به کشور وارد شد؛ یعنی از حدود ۴۵ سال پیش، توانایی ساخت محصولات درای‌وال را داشتیم، اما هنوز به ظرفیت کامل نرسیده که این نشان از بی‌توجهی 4 دهه‌ای دولت به توسعه ساخت‌وساز صنعتی دارد.

 امروزه تولیدکننده داخل، یکی یکی به تولیدات این نوع از محصولات می‌پردازند. گفتنی است، تمامی مواد اولیه این نوع ساخت‌وساز از داخل کشور قابل‌تهیه است و نیازی به خارج نداریم. تاکنون کم از آلودگی‌های زیست‌محیطی و نخاله‌های ساختمانی نشنیده‌ایم، چرا که نزدیک به ۱۰ تا ۱۵ در صد مصالح تبدیل به زباله‌های ساختمانی می‌شوند، همچنین سیمان یکی از پرآلاینده‌ترین صنعت‌ها در میان صنایع است. هدایتی بااشاره به یک درصدی بودن زباله‌های ساخت به روش صنعتی می‌گوید: در حالی که در ساخت‌وساز صنعتی تنها یک درصد تبدیل به زباله می‌شود، از نظر اجرا هم آلودگی صوتی ندارد و برای شهروندان معضلی به‌وجود نمی‌آید، همچنین نیروی کاری که در این نوع از ساخت‌وساز فعالیت می‌کند، بیشتر دارای مدرک کاردانی است، در حالی که بیشتر کارگردان ساختمانی بی‌سواد هستند و این در کیفیت ساخت بسیار اثرگذار است. مهم‌تر از همه اینها، وزن دیوار سنتی تا ۳۰۰ کیلوگرم است، اما وزن دیوار صنعتی حداکثر ۵۰ کیلوگرم است که در زمان زلزله آسیب کمتری در صورت تخریب وارد می‌کند. در زمان وقوع زمین‌لرزه، به‌طورمعمول دیوارهای خشک صنعتی لغزان هستند و این خود از نیروی زمین‌لرزه کم می‌کند.  گفتنی است، در روش ساخت صنعتی تا ۳۳ درصد از حجم اسکلت و آهن‌آلات کم می‌شود که صرفه اقتصادی بالایی برای سازنده خواهد داشت.

به‌اعتقاد بسیاری از کارشناسان، اگر صفر تا 100 ساختمان به‌صورت درای‌وال ساخته شود، می‌تواند ۱۰ تا ۲۰ درصد کمتر از ساخت‌وساز سنتی، مواد اولیه مصرف کند که این میزان صرفه‌جویی، سود میلیاردی برای سازنده به‌همراه خواهد داشت، همچنین در نرخ تمام‌شده به‌شدت تاثیرگذار خواهد بود، به این معنا که می‌تواند در کاهش نرخ مسکن هم موثر باشد.

دولت روی خوش نشان می دهد

در ادامه، سراغ محمدمهدی حیدری، سرپرست مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی، رفتیم. وی در گفت‌وگو با صمت و بااشاره به رویکردهای وزارت مسکن و شهرسازی به‌منظور همکاری با دانش‌بنیان‌ها و رفع معضلات موجود با توان آنها می‌گوید: باتوجه به شعار سال برای توسعه فعالیت دانش‌بنیان‌ها در ساخت‌وسازهای شهری، فرآیندی که در گام نخست به‌ثمر رساندیم، برگزاری 2 همایش بزرگ در زمینه معرفی محصولات دانش‌بنیان بود. خوشبختانه در خلال این 2 همایش، توانستیم محصولات دانش‌بنیان ا شناسایی و در بانک اطلاعات خود ذخیره کنیم. ناگفته نماند که در حوزه ساختمان نمی‌توان با شرکت‌های دانش‌بنیان همکاری گسترده داشت، چرا که ساخت مسکن مانند نفت و نانو های‌تک نیست. در گام دوم، تدوین پیش‌نویس آیین‌نامه حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان مدنظر و قرار است بعد از بررسی‌، در کمیسیون‌های هیات دولت ابلاغ شود. تفاهمنامه‌ای هم میان معاونت علمی با وزارت راه بسته‌ شده که از دانش‌بنیان‌های فعال در این حوزه حمایت می‌شود. هدف اصلی از این اقدامات، شناسایی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال برای رفع معضلات در زمینه ساخت‌وساز است تا بتواند از سوی دانش‌بنیان‌ها رفع نیاز شود و در تلاش هستیم آنها را به دستگاه‌های مربوط وصل کنیم.

افزایش ۲۵ درصدی وام

روی خوش نشان دادن دستگاه‌های دولتی می‌تواند زمینه توسعه و رفع مشکلات اساسی را به‌همراه داشته باشد. حیدری در این‌باره معتقد است از آنجایی که در صنعتی‌سازی زمان ساخت کاهش می‌یابد، همچنین این روش، کاهش هزینه ساخت و افزایش کیفیت را هم به‌دنبال دارد، در تلاش برای توسعه آن هستیم و در وزارت راه و شهرسازی و به‌ویژه در مرکز تحقیقات به‌طور ویژه از موضوعات نوآورانه و فناورانه استقبال می‌کنیم. گواه و شاهد ما موردبررسی قرار دادن صنعتی‌سازی در پروژه جهش تولید مسکن است.

از طرفی هم، در یک مصوبه برای صنعتی‌سازان ۲۵ درصد تخفیف وام در نظر گرفته شده است، یعنی اگر سازندگان با روش صنعتی ساختمان‌سازی کنند، ۲۵ در صد وام بیشتری نسبت به روش‌های سنتی می‌گیرند.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، در آینده‌ای نزدیک، ساخت مسکن با روش‌ها و مواد سنتی، صرفه اقتصادی نداشته و تحول مذکور در این صنعت تنها با بکارگیری دانش و فناوری‌های مدرن یا همان صنعتی‌سازی ساختمان محقق خواهد شد. به‌همین سبب است که ساخت یک میلیون واحد مسکونی در سال، بدون توجه و بکارگیری نقش مثبت شرکت‌های دانش‌بنیان میسر نمی‌شود و برای جبران این عقب‌ماندگی از هدف که ناشی از سرکوب خلاقیت، نوآوری و ضعف فناوری است، باید از دانش و نیروهای بومی بهره گرفت. کارشناسان معتقدند در چنین شرایطی، اولویت اصلی، بهبود نظام اقتصادی، ورود شرکت‌های جدید و کوچک در شبکه‌های انتقال دانش، تقویت مهارت‌ها و بهبود محیط‌های سازمانی برای کارآفرینی اجتماعی است. در نهایت، مفهوم دانش‌بنیان باید در راستای بهبود فرآیندهای صنعت ساختمان مورداستفاده قرار گیرد و از افزایش کمی موضوعات؛ امری که در کشورهای جهان سوم به‌وضوح به‌چشم می‌خورد، اجتناب کند.