آمارها نشان می‌دهد نرخ مسکن در سال‌های گذشته رشد بسیار زیادی داشته و هر روز گران‌تر شده است؛ روندی که همچنان ادامه دارد. این آشفته‌بازار دقیقا همان چیزی است که سودجویان و دلالان به دنبالش هستند.

در نتیجه این شرایط هر روز در این بازار شاهد یک پدیده جدید و البته عجیب‌وغریب هستیم؛ یک روز مرتفع‌سازی و تخلفاتی از این ‌دست انجام و روز بعد ساخت‌وساز روی پشت‌بام به چاره کار تبدیل می‌شود و همه پشت‌بام‌ها شبانه تبدیل به خانه می‌شوند. در کنار تمام این راهکارهای فرصت‌طلبانه، استفاده از مصالح ساختمانی دست‌دوم نیز مدت‌هاست به تمهید سودجویان برای کسب سود بیشتر تبدیل ‌شده است.

 فروش مصالح دست‌دوم بیشتر به طنز شباهت دارد، اما این اتفاق در حال رخ دادن است. خریدوفروش مصالح دست‌دوم برای ساخت‌وساز حسابی رونق دارد و پرسود است.

ساختمان کالایی برای کسب سود

متاسفانه از دهه ۷۰ مسکن به‌عنوان یک کالای سرمایه‌ای شناخته شد و به‌تبع آن ساخت‌وساز هم از حالت تخصصی خارج‌ و به کالایی برای کسب سود تبدیل ‌شده و کیفیت ساختمان‌ها هر روز افت کرده است.  مسکن و داشتن سرپناه جزو بدیهی‌ترین حقوق و ابتدایی‌ترین نیازهای انسان است که در هر جامعه‌ای به بهترین شکل ممکن باید امکان دسترسی تمامی افراد جامعه به آن را فراهم
 آورد. رعایت اصول ایمنی در ساخت‌وساز و نظارت بر آن از مهم‌ترین عوامل ساختمان‌سازی مطلوب به‌شمار می‌رود، اما کارشناسان بر این باورند که کیفیت مصالح مصرفی و چگونگی انتخاب و مصرف آنها نیز از مهم‌ترین دلایل بهبود کیفیت ساخت‌وساز محسوب می‌شوند.

به‌عقیده کارشناسان از حدود ۱۰۰۰ نوع مصالح ساختمانی مورداستفاده در صنعت ساختمان، بسیاری دارای استاندارد مناسب و از کیفیت لازم برای ساخت‌وساز برخوردار نیستند و عمر مفید ساختمان در بخش عمومی در کشور ما بین ۲۵ تا ۳۰ سال است، در کنار این موضوع استفاده از مصالح ساختمانی فرسوده و کهنه، تیر خلاص را بر پیکره ساختمان‌های ناایمن
 می‌زند.  صمت در این گزارش دلایل و پیامدهای استفاده از مصالح ساختمانی بی‌کیفیت و دست‌دوم در صنعت ساختمان را بررسی کرده است.

ساخت‌وساز با مصالح دست‌دوم

مجید گودرزی، کارشناس بازار مسکن درباره استفاده از مصالح ساختمانی دست دوم در ساخت‌وساز به صمت گفت: یکی از مسائل مهمی که همواره در بحث فرسودگی ساختمان‌ها و سازه‌ها مطرح می‌شود، موضوع کیفیت ساخت است، چراکه علاوه بر ساختمان‌های قدیمی، امروزه بناهای جدید نیز از استحکام کافی برخوردار نیستند و مشکلات متعددی در این زمینه پدید آمده
است.در سال‌های اخیر دیده‌شده از مصالح ساختمانی مستعمل که یک ‌بار در ساخت‌وساز از آنها استفاده ‌شده و در تخریب سازه‌های قدیمی به‌دست ‌آمده‌اند، در ساختن بناهای جدید استفاده می‌شود. بکارگیری این مصالح پوسیده و آهن‌های زنگ‌زده که به‌راحتی خریدوفروش می‌شوند، منجر به افت کیفیت ساخت‌وساز می‌شود و در نهایت از استحکام و عمر بناها می‌کاهد.‍‍

وی در ادامه گفت: ساختمان‌های ساخته‌شده با این مصالح ناایمن هستند و در صورت رخداد ضعیف‌ترین زلزله به‌راحتی فرو می‌ریزند. مهم‌ترین دلیل استفاده از مصالح دست‌دوم، اولویت سودآوری در فعالیت‌های ساختمانی است؛ به‌عبارت ‌دیگر سود ساختمان‌سازی بر موارد دیگر برای پیمانکاران و ساختمان‌سازان ارجحیت دارد و هرچه بتوانند هزینه‌های ساخت‌وساز را کم کنند، بیشتر به نفع آنهاست؛ از این ‌رو به‌دلیل ارزان‌تر بودن نرخ مصالح مستعمل نسبت به مواد اولیه نو، به استفاده از این مصالح پوسیده تمایل دارند. تشخیص استفاده از مصالح پسماند تخریب‌های ساختمانی در ساخت‌وسازهای جدید، پس از اتمام کار تقریبا غیرممکن اسصت، چراکه ظاهر ساختمان‌ها، کیفیت پایه‌ای و اصلی یک سازه را نشان نمی‌دهد و این موضوع غیرقابل رؤیت است و تنها در صورت رخداد حادثه‌ای و تخریب این ساختمان‌ها، موضوع استفاده از مواد اولیه نامناسب عیان
می‌شود.

گودرزی افزود: در برخی از موارد دیده شده تعدادی از پیمانکاران بی‌اخلاق، در ساخت‌وسازهای خود از نخاله‌های ساختمانی استفاده می‌کنند و کسی هم متوجه خطای آنها نمی‌شود. مصالح دست‌دوم و حتی نخاله‌های ساختمانی به‌راحتی خریدوفروش می‌شوند و فضای مجازی بستری مناسب برای انجام این معاملات است؛ بنابراین دسترسی به خریداران و فروشندگان این نوع مصالح ساده و حتی ردیابی و پیگیری این معاملات نیز امکان‌پذیر است. مهم‌ترین مشکلی که در این عرصه وجود دارد، نبود دستگاه متولی برای ساماندهی بخش مسکن است. نهاد دولتی یا دستگاه نظارتی برای فعالیت‌های حوزه مسکن وجود ندارد تا بر اقدامات و معاملات این عرصه کنترل و مدیریت داشته باشد؛ از این ‌رو هیچ برخوردی با متخلفان بخش مسکن نمی‌شود و در سال‌های اخیر شاهد قانون‌شکنی‌های متعدد چه در حوزه ساخت‌وساز و چه بازار مسکن
بوده‌ایم.

این کارشناس در ادامه خاطرنشان کرد: مصالح دست‌دوم می‌توانند بازفرآوری شده و همچون مواد اولیه باکیفیت، دوباره در ساخت‌وسازها مورداستفاده قرار گیرند، اما نهادی به‌عنوان متولی برای جمع‌آوری آهن و فولاد باارزش ساختمانی زنگ‌زده و مستعمل و تبدیل دوباره آنها به مواد اولیه نو و بااستحکام وجود ندارد؛ به‌عبارتی موضوعی به این مهمی هم از نگاه دستگاه‌های دولتی و هم شرکت‌های خصوصی مغفول مانده و من به‌شخصه تابه‌حال ندیده‌ام که اقدام مهم و گسترده‌ای در این زمینه انجام گیرد.

غیر از بحث استفاده از مصالح مستعمل در ساختمان‌سازی‌ها، باید به ابعاد زیست‌محیطی رهاسازی این مصالح در طبیعت نیز نهایت توجه را داشت. برخی از مصالح ساختمانی مانند آهن و فولاد قابل‌بازیابی هستند، اما برخی دیگر این قابلیت را نداشته و رهاسازی آنها در طبیعت، تخریب محیط‌زیست را به‌دنبال خواهد داشت. بتن، گچ و مصالح اینچنینی از جمله مصالح بازگشت‌ناپذیر به طبیعت هستند. یکی از راه‌های مناسب برای کاهش آسیب این نوع پسماندهای ساختمانی، بکارگیری فناوری‌های جدید در این حوزه است. در این زمینه شرکت‌های دانش‌بنیان باید وارد شوند و برای حل معضل محیط‌زیستی پسماندهای ساختمانی و بازگشت آنها به طبیعت راهکاری
 بیابند.

گودرزی در پایان گفت: باید به این موضوع اشاره کرد که در برخی مصالح ساختمانی مانند آهن یا آجر، شاهد دورریز زیاد یا رهاسازی آنها در طبیعت نیستیم. تیرآهن‌های فرسوده که از تخریب ساختمان‌ها به‌دست‌آمده‌اند، آجرهای فرسوده و دیگر مصالح اینچنینی جمع‌آوری‌ می‌شوند و به قیمت‌های نازل به فروش
می‌رسند. این مواد فرسوده و مستهلک استحکام و کارآیی مصالح نو را ندارند، اما برخی پیمانکاران در ساختمان‌سازی از آنها استفاده می‌کنند. 

عوامل موثر بر نرخ تمام‌شده ساخت‌وساز

بهروز خویشابه، کارشناس بازار مسکن هزینه‌های ساخت‌وساز را از عوامل موثر بر کیفیت ساختمان‌سازی برشمرد و به صمت گفت: کارفرمایی که در گذشته از مصالح درجه ‌یک برای ساخت‌وساز استفاده می‌کرد، اکنون به‌علت افزایش نرخ مصالح ساختمانی، مجبور است از مصالحی استفاده کند که کیفیت پایین‌تری دارند تا هزینه‌های ساخت خود را متعادل کند؛ از این ‌رو گاهی دیده می‌شود از نهاده‌های ساختمانی و تجهیزات دست‌دوم و در حد نو برای خانه‌های نوساز استفاده می‌شود که اگر این موضوع به اطلاع خریداران نرسد، تخلف است و پیگرد قانونی دارد.

خویشابه اظهار کرد: قشر عظیمی از مصرف‌کنندگان کشور، توانایی صرف هزینه‌های گزاف برای ساخت‌وساز را ندارند؛ بنابراین ارزان تمام شدن هزینه ساخت در عین کیفیت بالا، یکی از موضوعات مهم در زمینه معماری پایدار است، اما متاسفانه ساخت‌وساز در کشور ما به سمتی رفته که سازندگان ساختمان‌های به‌ظاهر زیبا اما بی‌کیفیت تحویل مصرف‌کننده
می‌دهند.

وی ادامه داد: بسیاری از کارفرمایان به‌علت افزایش هزینه‌های ساخت از مصالح بااهمیتی چون عایق استفاده نمی‌کنند. سازندگان باید به‌دنبال کاهش مصرف انرژی و آلاینده مضر باشند، اما با بالا رفتن هزینه ساخت‌وساز، قادر نیستند به سمت ساختمان‌سازی پایدار بروند.

 باوجود اینکه بسیاری از محصولات تولید داخل هستند، تورم و افزایش هزینه‌های عوامل تولید مثل دستمزد، موجب بالا رفتن نرخ تمام‌شده تولیدات شده است.

خویشابه در بیان راهکار کاهش هزینه ساخت به صمت گفت: اگر عمر مفید ساختمان‌های کشور را که اکنون ۲۰ سال است، به ۵۰ تا ۶۰ سال برسانیم، هزینه‌های جانبی ساختمان‌سازی به‌شدت کاهش می‌یابد، چراکه در این صورت، تقاضا برای ساخت مسکن جدید در سال‌های آینده کمتر خواهد
 شد.

 اگر از هم‌اکنون فکری برای ساخت‌وساز باکیفیت نکنیم، هزینه‌ها به‌شدت بالا خواهد رفت و روزبه‌روز شاهد تخلفات گستره در این حوزه خواهیم بود؛ بنابراین پرداختن به مسائل معماری پایدار اهمیت فراوانی در کاهش هزینه‌ها دارد.

طول عمر ساختمان‌هایی که در کشور ما ساخته می‌شوند، به‌واسطه عملکرد برخی افراد سودجو کم شده که این امر باید موردارزیابی قرار گیرد. مشکل اصلی بازار مسکن وجود بسازوبفروش‌هایی است که فقط به فکر منافع شخصی خود هستند و مسکن بی‌کیفیت تولید می‌کنند.

 در واقع این بسازوبفروش‌ها از کارشان -مصالح ساختمانی- کم می‌کنند یا از مواد نامرغوب به‌جای مرغوب استفاده می‌کنند.

هدف آنها این است که هم زودتر پروژه ساخت مسکن را تحویل مردم بدهند و هم مشتری را راضی نگه دارند. البته به مشتریان این قول را می‌دهند که با نرخ کمتر و در کوتاه‌ترین زمان ملک را تحویل می‌دهند.

سخن پایانی

به‌دلیل پایین بودن کیفیت بسیاری از مصالح ساختمانی در کشور و مطابقت نداشتن آنها با ویژگی‌های استاندارد، همه‌ساله خسارت‌های بسیاری به منابع مالی کشور وارد می‌شود. باتوجه به اینکه ایران ازجمله کشورهای زلزله‌خیز است و در معرض دیگر بلایای طبیعی مثل سیل نیز قرار دارد، باید با مصرف مصالح ساختمانی مرغوب، مقاومت ساختمان‌ها را در برابر عوامل مخرب افزایش داد. تا قبل از آشفته شدن بازار مسکن، برخی از سازندگان اقدام به ساخت‌وساز با استفاده از مصالح ساختمانی دست‌دوم می‌کردند، اما در سال‌های اخیر که نرخ خانه رشد چشمگیری یافت و همه به هر طریقی دنبال خانه‌دار شدن هستند، استفاده از مصالح ساختمانی بی‌کیفیت و دست‌دوم بیشتر از قبل شده است؛ به‌طوری که گاهی اوقات از صفر تا صد یک‌ خانه با همین نوع مصالح ساخته می‌شود و خریدار نمی‌داند سازنده دارد چه بلایی سرش می‌آورد. استفاده از مصالح ساختمانی دست‌دوم مثل آجر و آهن به استحکام بنا آسیب می‌زند و بسیار خطرناک و به‌نوعی بازی با جان و مال مردم است. آجر و آهنی که یک ‌بار در ساخت ساختمانی از آن استفاده ‌شده، نباید دوباره در ساخت یک ساختمان دیگر استفاده شود. خانه‌هایی که با این مدل مصالح ساخته می‌شوند، با کمترین تکان زمین تخریب خواهند شد.  البته باید تاکید کنیم این موضوع بیشتر در ساخت‌وسازهای غیرمجاز به‌ویژه در حاشیه شهر و مناطق کم‌برخوردار اتفاق می‌افتد.