وجود منابع گسترده نفت و گاز، تا سال‌ها نگاه مدیران ایران را از دیگر ظرفیت‌های درآمدزایی کشور دور کرده و ارزآوری‌های حاصل از فروش نفت، دولت‌ها را به درآمدهای سهل‌الوصول عادت داده است. تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و محدود شدن فرصت‌های فروش نفت، توجهات را به‌سمت تجارت غیرنفتی کشور و ظرفیت‌های صادرات این دست کالاها سوق داد. دولت سیزدهم به‌منظور افزایش صادرات غیرنفتی ایران، در این مدت تلاش کرد تا روابط خود با کشورهای همسایه را بهبود بخشیده و جای پای ایران در بازار این کشورها را محکم کند. سفرهای متعدد رئیس سازمان توسعه تجارت به کشورهای همسایه نشان‌دهنده وجود این رویکرد در بدنه دولت است. هرچند این اقدام می‌تواند گامی به نسبت موثر در توسعه صادرات غیرنفتی ایران تلقی شود، اما فعالان تجاری نظری متفاوت داشته و معتقد هستند رشد صادرات و درآمدهای غیرنفتی ایران، وابسته به عوامل و دلایل متعددی است. کارشناسان بازرگانی بر این باور هستند که  گام نخست بهبود تجارت داخلی و خارجی، بهینه کردن فعالیت صنایع و تولید کالاهایی با مزیت‌های رقابتی است. به این منظور، ابتدا دولت باید تورم داخلی را کاهش داده و صنایع را رونق بخشد. دولت باید بسترهای تجهیزاتی برای توسعه ترانزیت را فراهم کرده و بازارسازی و بازاریابی تخصصی از کشورهای هدف داشته باشد. آنها همچنین عقیده دارند محدود کردن صادرات به کشورهای منطقه، نه‌تنها به‌نفع ایران نبوده بلکه سبب محدودیت فعالیت بازرگانان ایران نیز می‌شود. به بهانه روز ملی صادرات، صمت در این گزارش به بررسی موانع صادرات غیرنفتی و الزامات رونق درآمدهای حاصل از تجارت خارجی ایران پرداخته و در این‌باره با کارشناسان و فعالان بازرگانی به‌گفت‌وگو پرداخته است.

بسته بودن راه تجارت با جهان

احمد پورفلاح، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا در گفت‌وگو با صمت، به تشریح مشکلات صادرات غیرنفتی ایران پرداخت. او معتقد است: برخی از این مشکلات به‌طور زنجیره‌ای نه‌تنها بر صادرات بلکه بر تولید و تمامی حلقه‌های اقتصادی کشور اثرگذار است. این فعال بازرگانی تصریح کرد: بخش تجارت ایران به‌ویژه صادرات، درگیر چالش‌های متعددی است که برای دستیابی به اهداف توسعه‌ای در این بخش، باید این مشکلات را شناسایی و مرتفع کرد. یکی از دست‌اندازهای مهم فعلی که نه‌تنها صادرکنندگان بلکه فعالیت تولیدکنندگان را نیز تحت‌تاثیر قرار داده، وجود تحریم‌ها علیه ایران است. ایران به‌دلیل نداشتن ارتباط کافی و موثر با سایر کشورهای دنیا، فرصت‌های تجاری خود را در این مدت از دست داده است.

وی تصریح کرد: در این مدت، کشورهایی که از دهه‌های گذشته از خریداران و مصرف‌کنندگان اصلی تولیدات ایران محسوب می‌شدند نیز، روابط تجاری خود را با ما محدود کرده و نیازهای خود را از سایر کشورها خریداری کردند. در نهایت، ما دادوستد با کشورهایی را که تجارت بلندمدت با آنها داشتیم، به‌دلیل تحریم‌ها و محدود شدن روابط ایران با جهان از دست دادیم.

تحریم‌ها به‌طورمستقیم چرخه تولید و در ادامه صادرات غیرنفتی ایران را تحت فشارهای جدی قرار داد. این فعال بازرگانی ادامه داد: نبود امکان قانونی برای نقل‌وانتقالات پول در عرصه‌های بین‌المللی و درآمدهای حاصل از صادرات نیز یکی دیگر از تاثیرات جدی وجود تحریم‌ها علیه ایران است. به‌دلیل تمام موارد عنوان‌شده، تحریم‌ها یکی از موانع مهم صادرات غیرنفتی ایران شمرده شده و تنها راه رفع آن، بهبود روابط ایران با جهان
است.

تاثیر بی‌ثباتی‌های داخلی بر تجارت خارجی

پورفلاح در ادامه صحبت‌های خود، وجود برخی مشکلات داخلی را از دیگر موانع تجارت خارجی ایران معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: تورم لجام‌گسیخته‌ای که هم‌اکنون در تمامی بخش‌های اقتصادی ایران وجود دارد، در سایر کشورها نیست و همین موضوع تولید و در ادامه صادرات را درگیر محدودیت‌های شدید و جدی کرده است. به‌دلیل وجود تورم، هزینه‌های تولیدات رشد چشمگیر داشته و این اتفاق تنها بازار و مصرف‌کنندگان داخلی را تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهد. افزایش نرخ تمام‌شده تولید، مزیت رقابتی را از کالاها سلب می‌کند و شانس رقابت صادرکنندگان ایرانی را در بازارهای بین‌المللی از بین می‌برد. همچنین به‌دلیل این تورم ممکن است در برخی موارد تولیدکننده کیفیت برخی تولیدات خود را به‌منظور کنترل هزینه‌ها کاهش دهد.

 رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا افزود: مشکل بعدی، تغییر مداوم قوانین صادراتی است. دولت در برخی موارد معافیت‌های صادراتی را برای دسته‌ای از کالاها وضع می‌کند، اما پس از چندی، این معافیت‌ها لغو شده و در نتیجه برنامه‌ریزی صادرکنندگان به‌هم ریخته است. از این تغییرات یک‌باره قوانین تجاری، در چند سال اخیر به‌دفعات زیاد رخ داده و دولت روال‌های قانونی خود را به‌طور مرتب عوض می‌کند. بدیهی است در چنین شرایطی تولیدکنندگان، صادرکنندگان و تمامی فعالان بخش‌های اقتصادی، نتوانند حتی برای فعالیت‌های کوتاه‌مدت خود برنامه‌ریزی مشخص و مدون داشته باشند. این نبود امکان برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری برای میان‌مدت و بلندمدت، فرصت رشد و توسعه را از تمامی حلقه‌های تجاری و بازرگانی کشور سلب می‌کند.

نقش رایزنان بازرگانی پررنگ شود

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ایتالیا به تشریح راهکارهای پیش‌رو برای افزایش صادرات غیرنفتی ایران پرداخت. او بهبود عملکرد رایزنان بازرگانی را یکی از راه‌حل‌های موثر در این زمینه عنوان کرد و گفت: رایزنان بازرگانی با همکاری سفارتخانه‌های ایران باید به شناسایی بازارهای بین‌المللی و بازارسازی برای تولیدات ایرانی بپردازند.

به‌گفته این فعال اقتصادی، آنها باید برای محصولات ایرانی که شرایط مناسبی برای صادرات دارند، ظرفیت در سایر کشورها ایجاد کرده و در نهایت تجار بتوانند وارد بازارهای مختلف شوند.

پوفلاح ضمن بیان این مطلب افزود: باوجود اهمیت زیاد رایزنان بازرگانی برای فعالیت‌های تجاری تمام کشورها، طی سال‌های اخیر دولت پیشین به‌دلیل کمبود منابع مالی رایزنان بازرگانی خود را از کشورهای مختلف برگرداند. به‌دلیل این صرفه‌جویی دولت، شانس صادرات ایران در این مدت کاهش چشمگیری یافته و تبدیل به نقطه ضعف مهمی برای تجارت کشور شده است.

پورفلاح ادامه داد: از ابتدای امسال، سازمان توسعه تجارت، به افزایش تعداد رایزنان بازرگانی توجه ویژه داشته و در این مدت پیشرفت‌هایی در این زمینه انجام گرفته است، همچنین این سازمان قصد دارد تا پایان سال تعداد رایزنان بازرگانی را افزایش داده و امیدواریم این گسترش فعالیت‌ها، با همکاری بخش خصوصی و اتاق بازرگانی ایران باشد. نمایندگان اتاق‌های بازرگانی می‌توانند انتظارات خود از رایزنان بازرگانی را به‌طور شفاف بیان کنند و در راستای اهداف توسعه‌ای کشور نقش موثر و راهبردی داشته باشند.

تقویت روابط دولت با اتاق‌های بازرگانی

پورفلاح افزایش مشارکت دولت با بخش خصوصی به‌ویژه اتاق‌های بازرگانی را یکی دیگر از مهم‌ترین کلیدهای باز شدن راه توسعه برای تجارت ایران معرفی کرد و توضیح داد: رابطه وزارت صنعت، معدن و تجارت باید با اتاق‌های بازرگانی مشترک تقویت شده و بهبود یابد. اتاق‌های بازرگانی مشترک، توانایی افزایش ظرفیت و بازارسازی را در کشورهای هدف دارند و می‌توانند زمینه‌های صادرات کالاهای ایرانی را بیشتر کنند. در سال‌های اخیر با تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران به‌ویژه در سال گذشته، درآمدهای نفتی ایران کاهش بسیار چشمگیری داشته و تنها درآمد صادراتی کشور، از صادرات غیرنفتی و تلاش بخش خصوصی برای نگه داشتن فعالیت‌های تجاری به‌دست آمد. با این وجود، دولت توجه چندانی به این تلاش‌ها ندارد و حتی در رسانه‌ها نیز اهمیت فعالیت‌های بازرگانی به‌طورکامل منعکس نشده است. وی ادامه داد: درآمدهای حاصل از صادرات غیرنفتی توانست کشور را روی پای خود نگه دارد و این دست فعالیت‌های تجاری، اقتصاد ایران را از پیشامد بحران‌های بیشتر مانند قطحی و کمبود مواد غذایی نجات داد، بنابراین، فعالیت نمایندگان اتاق‌های بازرگانی و به‌طورکلی تلاش بخش خصوصی برای نگه داشتن بازارهای تجاری، تاثیر بسزایی در شرایط فعلی کشور دارد، اما متاسفانه دولت نسبت به آن کم‌توجه است. این فعال تجاری خاطرنشان کرد: چندی پیش اتاق بازرگانی پیشنهاد برگزاری مراسم روز ملی صادرات توسط بخش خصوصی را به وزارت صنعت، معدن و تجارت ارائه کرد. آن‌طور که از شواهد پیدا است، این پیشنهاد موردقبول واقع نشده، اما امیدواریم در ارتباط با برگزاری مراسم‌های این‌چنینی، نهادهای دولتی به ظرفیت و اهمیت حضور فعالان بخش خصوصی بیشتر توجه داشته باشند.

آفات تغییرات روزانه قوانین

یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در گفت‌وگو با صمت، نبود پایه‌های باثبات برای اقتصاد را یکی از دلایل  توسعه‌نیافتگی صادرات غیرنفتی ایران عنوان کرد. او عقیده دارد: این مسئله منجر به شکل‌گیری مشکلات بیشتری در امور تجاری شده است. این فعال بازرگانی تصریح کرد: تجارت ایران با چالش‌های متعددی مواجه است و می‌توان موارد مختلفی را به‌عنوان موانع صادرکنندگان معرفی کرد، اما در این میان، مسائلی مانند نبود ثبات در قانون‌گذاری‌ها و همچنین تزلزل پایه‌های اقتصادی، از مهم‌ترین دست‌اندازهای صادرات محسوب می‌شوند. تغییر متعدد قوانین در واردات مواد اولیه و ماشین‌آلات موردنیاز خط‌های تولید، دگرگونی روزانه چارچوب‌های قانونی برای بخش تولید، تحولات اساسی در آیین‌نامه‌های مربوط به صادرات و واردات و سایر موارد حقوقی این‌چنینی، تجارت داخلی و خارجی ایران را به‌طور مکرر دستخوش تغییر قرار می‌دهد.

 وی ادامه داد: تولید در بسترهای ناپایدار، دچار اختلال جدی شده و در نهایت کالاهای صادرات‌محور تولید نخواهند شد و به‌دلیل نبود مزیت رقابتی در این تولیدات، بازارهای صادراتی را از دست می‌دهیم. این اتفاق طی چند سال گذشته در تجارت داخلی و خارجی ایران رخ داده و از این‌رو مهم‌ترین مانع فعلی صادرات ایران، تغییرات مداوم قوانین است که دولت باید به آن توجه جدی داشته باشد.

 این فعال بازرگانی خاطرنشان کرد: در اقتصاد بی‌ثبات نه‌تنها سرمایه‌های خارجی وارد کشور نخواهند شد، بلکه سرمایه‌گذاران داخلی نیز رغبتی برای وارد کردن منابع مالی خود به بخش‌های مختلف تولید و تجارت نخواهند داشت، بنابراین سرمایه که رکن اساسی توسعه است، از اقتصاد حذف شده و باید به این نکته نیز توجه کافی داشته باشیم.

بسترهای تجارت با کشورهای منطقه

آل‌اسحاق در ادامه صحبت‌های خود، کمبود تجهیزات فنی و لجستیکی را یکی دیگر از عوامل محدود بودن صادرات غیرنفتی ایران معرفی کرد و توضیح داد: طی چند مدت اخیر، نگاه دولت بر افزایش روابط دیپلماتیک و تجاری با کشورهای همسایه و منطقه بوده است. به‌همین منظور، ایران در این مدت تفاهمنامه‌های تجاری متعددی با سایر کشورها منعقد و تلاش کرد تا روابط موثر تجاری خود را با اتحادیه‌های اقتصادی مختلف مانند اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای گسترش دهد. این دست اقدامات را می‌توان مفید و موثر برشمرد، اما تا زمانی که زیرساخت‌ها و بسترهای مناسبی برای صادرات نداشته باشیم، تغییری در میزان تجارت ایران رخ نخواهد داد.

وی تصریح کرد: یکی از الزامات اساسی بهبود تجارت خارجی، زیرساخت‌های فنی و لجستیکی به‌ویژه در امر حمل‌ونقل است. برای انجام موفقیت‌آمیز هر فعالیت تجاری، مسئله لجستیک و مجموعه امور پشتیبانی در امر انتقال کالا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از سویی دیگر، ایران بیشتر صادرات خود با کشورهای همسایه و منطقه را از مسیر زمینی انجام می‌دهد، از این‌رو این اهمیت در حمل‌ونقل زمینی و ریلی بیشتر است، اما متاسفانه ایران هنوز در زیرساخت‌های حمل‌ونقل زمینی و ریلی خود، ضعف‌های جدی دارد.

وی ادامه داد: ایران به‌دلیل قرارگیری در موقعیت جغرافیایی استراتژیک، نقطه مهمی برای اتصال سایر کشورهای منطقه به یکدیگر است، اما بنا بر وجود نقص‌های فنی در حوزه حمل‌ونقل، سایر کشورهای منطقه طی سال‌های اخیر جای ایران را در بحث ترانزیت بین‌المللی پر کرده‌اند و از این ظرفیت تجاری، نهایت بهره‌برداری را می‌کنند.

براساس آنچه گفته شد رفع نقایص زیرساخت‌های تجهیزاتی و حمل‌ونقل، از مهم‌ترین نکاتی است که باید در راستای افزایش تجارت جهانی به آن توجه داشته باشیم.

سخن پایانی

همان‌طور که در گزارش عنوان شد، به‌ثمر رسیدن فعالیت‌های بازرگانی و افزایش درآمدهای صادرات غیرنفتی، وابسته به ایجاد شرایط و بسترهای مناسب است و دولت باید به تمام این مسائل توجه داشته باشد. دولت بر بهبود روابط دیپلماتیک با کشورهای منطقه توجه دارد و معتقد است بازار این کشورها می‌تواند زمینه‌ساز کسب درآمدهای جدی برای ایران باشد.

اما فعالان تجاری نظر دیگری داشته و بر این باور هستند که ایران نه‌تنها در حال‌ حاضر توانایی حضور جدی در بازارهای کشورهای همسایه را ندارد، بلکه تمرکز بر این کشورها راه توسعه را برای ایران مسدود می‌کند. آنها معتقد هستند علاوه بر بهبود روابط دیپلماتیک، ایران باید به تولید صادرات‌محور، بازارسازی، بازاریابی، ایجاد بسترهای لجستیکی برای ترانزیت و انتقال کالاها و سایر موارد این‌چنینی توجه داشته باشد.

به‌نظر می‌رسد بدون فراهم کردن الزامات مشخص و ضروری، ایران نمی‌تواند تنها با ایجاد روابط دیپلماتیک با تعداد محدودی از کشورهای منطقه، درآمدهای صادرات غیرنفتی خود را افزایش دهد.