مقاومت مردم و دولت در برابر افزایش آلودگی هوا

چین سال‌ها قبل از اروپا انقلاب صنعتی را تجربه کرد و این در حالی است که به‌دلیل امنیتی بودن فضای این کشور از سده‌های گذشته، وقوع انقلاب صنعتی، معایب و مزایای آن به‌نام کشورهای اروپایی زده شد. انقلاب صنعتی و افزایش مصرف‌گرایی در کشورهای منطقه اروپا، فعالیت بی‌حدوحصر کارخانه‌ها را به‌دنبال داشت. در سده نوزدهم میلادی همچنان سوخت موردنیاز کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و محدوده‌های شهری با زغال‌سنگ تامین می‌شد، با این تفاوت که فعالیت‌های صنعتی و رشد جمعیت شهری، سبب شد تا استفاده از سوخت‌های فسیلی رشدی چشمگیر و فزاینده پیدا کند. سوزاندن بی‌توجه زغال‌سنگ و سوخت‌های بی‌کیفیت در صنایع کشورهای اروپایی که از ذخایر نفتی و گازی بی‌بهره بودند، سبب شد تا پس از گذشت مدت زمانی کوتاه، آلودگی هوا در این منطقه تبدیل به معضلی جدی شود. افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای و پدیدار شدن مشکلات محیط‌زیستی باعث شد تا اروپا به‌دنبال سوخت‌های جایگزین مناسب با کمترین میزان آلودگی هوا باشد. در این راستا، توانست با وارد کردن گاز از کشورهایی مانند روسیه، تا حدی در این زمینه مناسب عمل کند، اما وقوع جنگ روسیه و اوکراین و پدیدار شدن مشکلات تجاری و اقتصادی ناشی از آن، اروپا را به‌سمت استفاده مجدد از زغال‌سنگ سوق داده است. در ادامه، اروپا قادر است میان تامین انرژی موردنیاز صنایع و کنترل آلودگی هوا، توازن ایجاد کند یا خیر؟ صمت در این گزارش ضمن بررسی میزان وابستگی صنعت اروپا به واردات انرژی، برنامه‌های کشورهای این منطقه برای کاهش آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی را موردبررسی قرار داده است.

برنامه‌های بلندمدت برای کاهش آلایندگی

کشورهای عضو اتحادیه اروپا دارای شبکه‌ای قوی از استانداردهای کیفیت هوا و مدیریت آلودگی هستند که شهرهای بزرگ‌تر این بلوک را نسبت به بسیاری از کلانشهرها در سراسر جهان قابل‌زندگی‌تر می‌کند. از دهه ۱۹۷۰، اتحادیه اروپا چارچوب‌های راهنما را برای کشورهای عضو و شهرهای این منطقه تهیه کرده است. این راهنما برای کنترل انتشار آلاینده‌های مضر در جو، بهبود کیفیت سوخت‌های مصرفی در شهر و صنعت و ادغام الزامات حفاظت از محیط‌زیست در بخش‌های حمل‌ونقل و انرژی است. تمامی این شرایط در زمانی پدید آمد که مصرف بیش از حد زغال‌سنگ در محدوده‌های شهری و صنعتی، اروپا را در وضعیت نامساعدی قرار داده بود. اروپا با افزایش توجه به سوخت‌های پاک و کم‌آلاینده‌تر توانست تا حدی وضعیت آلودگی هوای خود را کنترل کند. طبق گزارش وود مکنزی، بلوک اتحادیه اروپا (EU) و ۲۷ کشور عضو آن متعهد به همکاری برای دستیابی به کاهش خالص داخلی حداقل ۵۵ درصدی در انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۳۰ هستند، همچنین برنامه دارند تا سال ۲۰۵۰ انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را به صفر درصد برسانند، اما زمانی که این کشورها برای چنین اهدافی برنامه‌ریزی می‌کردند، وقوع اتفاقات سیاسی جهانی مانند روسیه و اوکراین را متصور نبودند. اروپا با وارد کردن گاز از روسیه توانست بخش زیادی از وابستگی صنایع خود به زغال‌سنگ را کاهش دهد. جنگ روسیه و اوکراین و در پس آن اعمال تحریم‌های تجاری علیه روسیه، ذخایر انرژی و فعالیت‌های صنعتی کشورهای اتحادیه اروپا را به‌مخاطره انداخت.

ردپای صنایع در آلودگی هوا

صنعتی شدن و صنعتی ماندن، هدف اصلی کشورهای اروپایی از سده‌های قبل بوده و دستیابی به این اهداف، برای آنها بدون هزینه نبوده است. برخی معتقدند از نظر استفاده از سوخت‌های کمابیش مناسب و مطلوب بودن کیفیت هوا، شاید بتوان به‌طور کلی اروپا را به 2 دسته اروپای‌شرقی و غربی تقسیم کرد. از نظر آنها کشورهای اروپای‌شرقی مانند اوکراین، رومانی، بلاروس و ... ، بیش از سایر کشورها از سوخت‌های نامناسب برای صنایع خود استفاده می‌کنند و زیرساخت‌هایی به‌مراتب کم‌کیفیت‌تر دارند، اما اگر نگاهی به کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا و حتی آلمان بیندازیم، خواهیم دید آلودگی هوا ناشی از سوختن سوخت‌های فسیلی برای صنایع، گریبان تمامی کشورهای اروپایی را گرفته و این مسئله را نمی‌توان تنها به زیرساخت یا میزان توسعه‌یافتگی آنها نسبت داد. به‌گزارش وودمکنزی، در اروپا کشورهای صنعتی‌تر، بیش از سایرین از آلودگی‌های ناشی از استفاده سوخت‌های فسیلی در کارخانه‌ها رنج می‌برند. تا حدی که آژانس محیط‌زیست اروپا ترکیه را به‌عنوان آلوده‌ترین کشور اروپایی معرفی کرده است. جمعیت بیش از ۸۵ میلیونی ترکیه همراه با وسعت کم آن، همچنین اهمیت فعالیت صنایع در این کشور سبب شده تا مدیریت استفاده از سوخت در صنعت و شهر، کمی دشوار باشد. هرچند در رده‌های دوم و سوم فهرست آلوده‌ترین کشورهای اروپا، نام‌های دیگری به‌چشم می‌خورد، اما اعتراضات سراسری مردم فرانسه به آلوده بودن بیش از حد پایتخت این کشور در سال‌های اخیر را نمی‌توان نادیده گرفت. به‌طور کلی جمعیت، اهداف بلندمدت توسعه و صنعت و در نهایت استفاده از سوخت‌های کم‌کیفیت، در آلاینده بودن کشورهای اروپایی نقشی تعیین‌کننده دارد.

وابستگی اروپا به سوخت‌های وارداتی

قرنطینه‌های ناشی از کووید-۱۹ در سراسر جهان منجر به کاهش قابل‌توجه غلظت آلاینده‌ها شد. این رقم کاهش در اروپا تا ۲۵ درصد بود، اما باوجود این شرایط، آلودگی هوا همچنان یکی از نگرانی‌های مهم برای اروپایی‌ها است. طبق آخرین گزارش، آژانس محیط‌زیست اروپا (EEA) حدود ۹۶ درصد از جمعیت شهری اروپا در معرض سطوح آلودگی هوا هستند. در سال ۲۰۲۱ اروپای مرکزی و شرقی و همچنین کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا بیشترین میزان آلایندگی را تجربه کردند.

یکی از دلایل اصلی آلودگی هوا در اروپا، سوزاندن سوخت‌های فسیلی برای گرمایش خانگی و استفاده از آنها در صنعت و همچنین حمل‌ونقل است.

 بدتر از همه، بحران انرژی بسیار شدیدی که در پی حمله روسیه به اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۲ به‌وجود آمد، چندین کشور اروپایی را به احیای نیروگاه‌های زغال‌سنگ برای مقابله با کمبود گاز سوق داد. کارشناسان معتقدند علاوه بر افزایش آلایندگی و کاهش کیفی هوا، این اتفاق پیشرفت‌های صنعتی اروپا را به‌طرز چشمگیری کند می‌کند. در سال ۲۰۲۱، دوسوم (۷۶ درصد) انرژی اروپا از سوختن سوخت‌های فسیلی (نفت و گاز) و ۱۱ درصد با زغال‌سنگ تامین شد.

 انرژی‌های تجدیدپذیر شامل انرژی آبی، خورشیدی، بادی و سوخت‌های زیستی و انرژی هسته‌ای، در مجموع ۱۳ درصد سوخت مصرفی کشورهای منطقه اروپا را تشکیل می‌دهد. هرچند کوچ صنایع اروپایی از زغال‌سنگ به سوخت‌هایی با آلایندگی کمتر، مهم‌ترین دستاورد دهه‌های اخیر کشورهای این منطقه به شمار می‌رود، اما این آمار و ارقام نشان می‌دهد وابستگی اروپا به سوخت‌های وارداتی زیاد است، چرا که نه‌تنها گاز، بلکه زغال‌سنگ مصرفی این منطقه نیز وارداتی است.

کمک‌های مالی دولت‌ها به مردم

اروپا بزرگ‌ترین واردکننده گاز طبیعی در جهان است. به‌گزارش الجزایر در سال ۲۰۲۱، روسیه، آلمان، بریتانیا، ایتالیا و فرانسه سه‌چهارم انرژی‌های موردنیاز خود را با واردات گاز تامین کردند. این میزان واردات، روند معمول سالانه کشورهای اروپایی از دیرباز است، اما با آغاز جنگ روسیه و اوکراین و ایجاد اختلال در واردات گاز از کشور روسیه، چندین کشور اتحادیه اروپا اقدامات اضطراری چند میلیارد دلاری را برای مقابله با افزایش سرسام‌آور نرخ انرژی در پی جنگ روسیه و اوکراین اعلام کرده‌اند، چرا که روسیه مهم‌ترین شریک تجاری و صادرکننده گاز به اروپا است و با پیش‌آمد مشکلات سیاسی، صنعت و تجارت اروپا تحت‌تاثیر جدی قرار گرفت. به‌عنوان مثال، آلمان یکی از صنعتی‌ترین کشورهای اروپایی است که از سال‌ها قبل زغال‌سنگ را از بخش زیادی از کارخانه‌های خود حذف کرد. این کشور همچنین در دوران صدارت مرکل، صدراعظم پیشین آلمان، نیروگاه‌های انرژی هسته‌ای خود را تا مرز تعطیلی کامل برد. مرکل معتقد بود حتی برای استفاده‌های صلح‌آمیز و تامین انرژی نباید از سوخت هسته‌ای استفاده کرد. باوجود برنامه‌های استفاده از انرژی سبز در آلمان، بحران‌های سیاسی در اروپای‌شرقی احتمال استفاده این کشور از زغال‌سنگ را افزایش داده است. نبود ذخیره مناسب انرژی در این کشور، فرارسیدن فصل زمستان و سایر مسائل این‌چنینی سبب شد تا آلمان نیز با بحران انرژی مواجه شود. جنگ روسیه و اوکراین هزینه تامین انرژی (گاز) را در آلمان افزایش داد. در این راستا، اولاف شولز، صدراعظم آلمان، برنامه‌ای ۶۵ میلیارد دلاری را برای کمک به مردم و مشاغل برای مقابله با افزایش نرخ حامل‌های انرژی اعلام کرد.

اروپا به‌دنبال جایگزین

یکی از مولفه‌هایی که ترس کشورهای اروپایی در تامین انرژی موردنیاز شهری و صنعتی آنها را کاهش داده، برنامه کاهش واردات گازی بود که از سال‌های قبل دولت‌ها درصدد اجرای آن بودند.

 کارشناسان معتقدند پروژه «شکست اروپا بدون گاز روسیه» تهدیدی است که از سوی بلوک شرق برای ایجاد ترس و تزلزل در پایه‌های اقتصادی اروپا عنوان شده است.

 هرچند اروپا برای کاهش وابستگی خود به گاز روسیه آماده نبود، اما پایه‌های نیمه‌آماده کشورهای این منطقه باعث شده تا اروپا شکست قطعی در برابر روسیه را برای خود متصور نباشد.

 به‌گزارش earth.org، بخش مهمی از طرح اتحادیه اروپا برای کنار گذاشتن انرژی روسیه، افزایش شدید خرید گاز طبیعی مایع از سایر تولیدکنندگان است.

در پی رخداد جنگ روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا متعهد شد واردات گاز از روسیه را طی یک سال به میزان دوسوم کاهش دهد. از این‌رو، در مدت زمان کوتاه اخیر، اروپا به‌دنبال متنوع کردن منبع‌های وارداتی گاز مایع خود بود.

اسرائیل، مصر و آذربایجان از گزینه‌های اصلی اروپا برای تامین گاز مایع به‌شمار می‌روند؛ هرچند نسبت به این کشورهای مدنظر نیز تعارضات زیادی وجود دارد، اما تا زمانی که اروپا به نقطه نظر نهایی برای تجارت با کشورهای جایگزین برسد، می‌تواند از ذخایر خود برای پاییز و تا حدی زمستان استفاده کند.

آلمان به‌عنوان کشوری که بیش از سایرین احتمال می‌رود در صنایع خود از زغال‌سنگ استفاده کند، در حال‌ حاضر توانسته ۶۵ درصد از ذخیره انرژی خود را تامین کند.

این رقم درحالی است که دولت آلمان قصد داشته ۹۰ درصد ظرفیت ذخایر خود را تامین و سپس واردات گاز خود از روسیه را قطع کند.

برخوردهای قانونی با دولت‌های متخلف

اهداف محیط‌زیستی اروپا، دولتمردان این کشورها را به‌سمت کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی در صنایع سوق داد و در سال‌های اخیر توجه به سوخت‌های پاک و انرژی‌های جایگزین، جزو برنامه‌های صنعتی کشورهای منطقه اتحادیه اروپا به‌شمار می‌رود. نهادهای دولتی و قانونی کشورهای اروپایی نیز در طول سال‌های گذشته نقدهایی جدی بر عملکرد دولت‌ها برای مدیریت آلودگی هوای کلانشهرها داشتند. به‌گزارش وودمکنزی، در اکتبر ۲۰۲۲، بالاترین دادگاه اداری فرانسه، دولت را به پرداخت ۲۰ میلیون یورو جریمه به‌دلیل کوتاهی در مقابله با آلودگی هوا در این کشور محکوم کرد. تنها در فرانسه، کیفیت بد هوا منجر به مرگ حدود ۴۸ هزار نفر در سال می‌شود. این مسئله نشان می‌دهد تا چه میزان بحث آلودگی هوا و استفاده از سوخت‌های باکیفیت برای بخش‌های مختلف قانونی و نظارتی اروپا مهم است. با پیشامد مشکلات سیاسی و تجاری میان روسیه و اروپا، کاهش تقاضای شهری و صنعتی سبب شده تا به‌نظر برسد کشورهای اروپایی بتوانند با آسیب و چالش کمتری زمستان پیش‌رو را از سر بگذرانند. طبق گزارش وود مکنزی، تقاضای گاز در سراسر اروپا در حال‌ حاضر نسبت به مدت مشابه سال گذشته یک‌پنجم کاهش یافته است. کاهش مصرف گاز از سوی صنایع و همچنین زندگی شهری، می‌تواند اروپا را در وضعیت بهتری قرار دهد، چرا که مردم این کشورها نیز می‌دانند در صورت کمبود جدی سوخت، دولت چاره‌ای جز سوزاندن زغال‌سنگ نخواهد داشت. هیچ‌یک از دولت‌های اروپایی تا به الان برنامه جدی برای استفاده از زغال‌سنگ در صنایع خود را اعلام نکرده‌اند. افزایش هزینه سوخت در کنار تمایل نداشتن مردم به استفاده دولت از زغال‌سنگ سبب شده تا در کل اروپا تقاضای انرژی تا حدی کاهش یابد.

سخن پایانی

سده‌ها طول کشید تا مردم اروپایی بتوانند کشورهای خود را از شر زغال‌سنگ و سوخت‌های فسیلی مانند نفت و مشتقاتی از آن که بیشترین آلایندگی را داشتند، پاک کنند. خروج صنایع آلاینده به خارج از شهرها، حرکت به‌سمت انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی و کاهش نسبی آلودگی هوا در این منطقه، از جمله دستاوردهای جنبش‌های مردمی و همچنین همراهی دولتمردان با آنها بود. باوجود تغییرات مثبت کشورهای اروپایی در افزایش کیفیت هوا در کنار توسعه صنایع، هنوز کشورهایی مانند ایران، به‌رغم دارا بودن ذخایر عظیم و مهم نفت و گاز، نتوانسته آن‌طور که باید و شاید به نیاز صنایع و مصارف شهری خود پاسخ دهد. نه‌تنها در امر سوخت‌های فسیلی، بلکه ایران ظرفیت‌های جدی در انرژی‌های تجدیدپذیر و سوخت‌های پاک دارد که به‌طورکامل به آنها بی‌توجه است. راهکار سریع و ارزان دولت‌های ایرانی برای مدیریت تامین انرژی صنایع، در نهایت آلوده‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین هوا را تحویل مردم می‌دهد و در مقابل، هیچ نهاد قانونی نیز پاسخگو نیست.