سال ۲۰۲۴ صادرات صنعت خودرو ترکیه با ۶.۳ درصد، به ۳۷.۲۱۲ میلیارد دلار رسید. این در حالی است که در خوشبینانه‌ترین حالت، ارزش تولید خودرو ما در کشور به ۲۰ میلیارد دلار هم نمی‌رسد و هم‌زمان حدود ۹ میلیارد دلار ارز صرف این صنعت و بازار قطعات یدکی می‌شود. کل تولید خودرو ترکیه با کاهش ۷ درصدی به ۱.۳۷۰ میلیون در ۲۰۲۴ رسیده و ایران در بهترین حالت اگر ۱۴۰۳ را معادل همان ۲۰۲۴ بگیریم، ۱.۲۷۰ هزار خودرو تولید کرده است. البته کشوری مانند پاکستان حدود ۱۲۸ هزار خودرو در همان سال تولید کرده است و عربستان هم با سرمایه‌گذاری چند میلیارد دلاری اخیر دارد وارد جمع خودروسازی می‌شود و در چشم‌انداز ۲۰۳۲ ظاهرا به تولید ۴۰۰ هزار خودرو کاملا مدرن خواهد رسید. البته اطلاعات دقیقی از عملکردها و برنامه‌ها نیست.

اما چند مطلب مشخص است و نیازی به عمیق شدن در اطلاعات نیست. اولا بسیاری از کشورها وارد بازی تولید خودرو نشده‌اند، چراکه صنعت خودرو نیازمند بستری صنعتی و ساختاری مناسب است. در میان کشورهای خاورمیانه، فقط ما و ترکیه عملا دارای ساختارهای اولیه آن بوده و هستیم. پاکستان عملا یک مونتاژکار تمام‌عیار است. هرچند آینده می‌تواند مسیر آن را تعیین کند. اما اگر بخواهیم با ترکیه خود را مقایسه کنیم، باید بگوییم که طی بیست سال گذشته خیلی از آن عقب افتاده‌ایم. ما همیشه با مقایسه تعداد تولید خودرو، نشان می‌دادیم که از ترکیه جلوتریم. واقعیت این است که ما در اواسط دهه هشتاد ۱.۶۷ میلیون خودرو تولید کرده‌ایم و چند صد میلیون دلار هم خودرو و قطعات صادر کرده‌ایم. اما واقعیت این است که در قرن بیست و یکم، ترکیه یک موضوع را پذیرفت و آن اتصال به زنجیره جهانی و گذشتن از نامه‌ای ملی بود و استراتژی‌های قرن بیستمی بود. نتیجه این حرکت این بود که نه‌تنها کیفیت خودروهای تولیدی بالا رفت، بلکه بخش عمدهای از خودروها و قطعات تولیدی آن صادراتی بود. حتی برخی از خودروهای اروپایی مطلقا در ترکیه تولید می‌شدند. همین‌که در سال ۲۰۲۴ با کاهش ۷ درصدی تولید، صادرات ۶ درصد رشد داشته، نشان از ارزش‌افزوده بالا در کل زنجیره ارزش این صنعت است. اصولا امروزه ترکیه نقش چین را در دنیا در مقابل اروپا دارد و محل تولید ارزان اروپا به‌شمار می‌رود. البته ترکیه حدود ۴ سال پیش دوباره در برندسازی برای خودرو خود اقدامی کرد. البته اقدامی که یک پای آن اروپایی‌ها بودند.

عربستان سعودی هم اخیر کارهای بزرگی را شروع کرده است. هرچند بعید می‌دانم منجر به ایجاد خودروسازی به معنای یک اکوسیستم صنعتی شود. البته عربستان میلیاردها دلار ثروت دارد که خوب می‌داند باید آن را با اروپایی‌ها، امریکایی‌ها و چینی‌ها شریک شود و توسعه صنعتی در کشورش راه بیندازد. اما با توجه به ساختار فرهنگی و جمعیتی آنجا و البته از آن مهم‌تر آب‌وهوای آنجا، بعید می‌دانم که به این زودی‌ها بتواند گوی رقابت را به لحاظ ساختار صنعتی از ما برباید. اما درباره ترکیه می‌توان به‌راحتی این فرضیه را قبول کرد که صنعت خودرو آن از ما خیلی جلو زده است. ما در بهترین حالت داریم تبدیل به کارگاه مونتاژکاری خودروهای درجه‌دو و سه چینی در منطقه می‌شویم و به‌شدت این صنعت ارزبری زیاد دارد. درحالی‌که ترکیه به‌شدت صادرات محور است و بهترین خودروهای روز دنیا را در سطح اقتصادی و معمولی تولید می‌کند و در حال رقابت در سطح جهانی است. در ترکیه هم مصرف‌کننده، هم تولیدکننده، هم دولت و هم مردم، همگی از صنعت خودروشان راضی هستند. اما در ایران برعکس تمام تلاش‌های انجام‌شده در جهت توسعه، دقیقا برعکس شده و همه حتی خودروساز ناراضی است.

در سال ۱۳۸۶، وقتی داشتیم روی استراتژی و چشم‌انداز صنعت خودرو کار می‌کردیم، ادعا می‌کردند که ما اول منطقه هستیم و ۱۱ دنیا. البته همان‌طور موقع هم از منظر تعدادی بود. لیکن یادم نمی‌رود که سر اینکه همین عدد را بگذاریم برای سال ۱۴۰۴ کافی است، بحث بود. برخی می‌گفتند که باید رتبه‌مان بالاتر برود و پنجم آسیا شویم و جزء ده کشور اول دنیا. ادعای همان روز این بود که جمع ایران‌خودرو و سایپا ظرفیت تولید ۴ میلیون دستگاه در سال را دارند. هیچ‌وقت یادم نمی‌رود چانه‌زنی که به همت رئیس وقت هیات عامل سازمان گسترش شد و به ما اجازه دادند با شرایط آن زمان، ما عدد ۳ میلیون خودرو را در سال ۱۴۰۴ را ثبت کنیم. بماند. امروز چیزی که ما داریم یک شبحی از صنعت خودرو است. به عبارتی اگر خود را با اکثریت کشورهای منطقه مقایسه کنیم، در صنعت خودرو جلو داریم. اما اگر با ترکیه یا آنچه خودمان قرار بود باشیم (طبق برنامه‌های ۱۴۰۴)، می‌توانم ادعا کنم که بدجور عقب افتاده‌ایم. به‌طور مشخص در این ۷ سال که در سنگین‌ترین تحریم‌های خارجی و داخلی گیر افتاده‌ایم. البته بارها درباره هر دو نوع تحریم توضیح داده‌ام. اما خدا وکیلی کجای دنیا را دیده‌اید که به صنعتگر بگویند که "خودت باید برقت را هم تامین کنی، ارزت را صفی می‌دهیم و تمام مواد اولیه‌ات را با قیمت‌های بین‌المللی می‌خری و نرخ را دستوری و با زیان تعیین می‌کنیم" و هم‌زمان مسئولان دولتی آن کشور مدعی شوند که از تولید حمایت می‌کنند. درحالی‌که ترامپ دارد روی افزایش تعرفه‌های خود کار می‌کند و حداقل تعرفه را روی ۲۵ درصد می‌گذارد، ما برای واردات خودروهای مورد مصرف عامه مردم، تعرفه را می‌کنیم ۲۰%. یک‌چیز جدید هم هفته پیش فهمیدم میزان درصد اسقاط خودروهای فرسوده به ازای تولید خودرو داخلی سنگین، از میزان مشابه همان خودرو در حالت وارداتی بیشتر است. یعنی به عبارتی به واردکننده در مقابل تولیدکننده یک نوع یارانه می‌دهند. خلاصه اینکه ما امسال ته‌مانده اکوسیستم پیشرفته مهندسی-تولیدی به‌وجود آمده در دهه ۷۰ را به‌طور کامل از دست می‌دهیم و تبدیل به یک مصرف‌کننده واقعی در بازار بین‌المللی زنجیره ارزش خودرو تبدیل خواهیم شد. این نتیجه تحریم‌ها نبوده، بلکه نتیجه مستقیم سیاست‌گذاری تمامی مسئولان صنعتی و اقتصادی ما است.