روز چهارشنبه ۲۰ آذر ۱۴۰۳، تهران با شاخص آلایندگی ۲۰۷ رکورد زد و آلوده‌ترین شهر جهان شد. براساس اطلاعات شرکت سوییسی IQAir رتبه دوم به کلکته هندوستان با شاخص ۱۸۹ رسید. معاون بهداشت وزارت بهداشت هم اعلام کرد، سالانه ۷ هزار تهرانی بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. در برگی دیگر، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی گفت، در تقریبا ۹ ماهه امسال فقط ۵ روز هوای پاک یعنی با شاخص صفر تا ۵۰ برای تهران ثبت شده است.

این موضوع در کنار رتبه نخست جهانی ایران در فرسایش خاک و نرخ فرسایش سالانه ۱۶.۵ تن خاک در هر هکتار و گسترش کانون‌های بحرانی نشان می‌دهد که منشأ آلودگی هوای کشور بسیار فراتر از یک یا دو مسئله است. فعلا از معضلات زیست‌محیطی کشاورزی سنتی، آلایندگی صنایع، مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها، چرایی کاهش ذخیره آب سفره‌های زیرزمینی و فرونشست‌ها و... می‌گذرم و فقط به خودروهای فرسوده و البته نو می‌پردازم.

براساس اعلام محمود مشهدی‌شریف، رئیس انجمن صنفی مراکز اسقاط خودروهای فرسوده کشور، ۲۱ میلیون خودرو سواری در کشور تردد دارد که ۶.۵ میلیون، معادل ۳۰ درصد آنها، عمر بالای ۲۰ سال داشته و فرسوده هستند. فرسوده‌های ۱۲.۵ میلیون موتورسیکلت، عدد ۱۱.۲ میلیون معادل ۸۹ درصد است. سن فرسودگی در موتورسیکلت‌های کاربراتوری بالای ۶ سال و انژکتوری بیش از ۱۲ سال تعیین شده است.

 آمار سایر خودروها نشان می‌دهد از مجموع ۱.۱ میلیون کامیونت و کشنده، ۲۵۰ هزار معادل ۲۲ درصد، ۴۰۰ هزار تاکسی ۱۹۰ هزار معادل ۴۷ درصد، ۸۰ هزار مینی‌بوس ۶۹ هزار معادل ۸۶ درصد، ۳۴ هزار خودرو دولتی ۱۱ هزار معادل ۳۲ درصد، ۲۳ هزار اتوبوس برون‌شهری ۱۳ هزار معادل ۵۶ درصد و ۲۲ هزار اتوبوس درون‌شهری ۱۸ هزار معادل ۸۱ درصد فرسوده هستند.

سن فرسودگی خودروهای سنگین برون‌شهری ۱۵ سال، درون‌شهری ۱۰ سال، عمومی ۱۲ سال، وانت ۱۵ سال و کامیون‌ها ۲۵ سال تعیین شده است؛ البته این عدد در خودروهای با سوخت ترکیبی متفاوت است. به‌عنوان مثال، سن فرسودگی سواری‌های هیبرید ۲۳ سال و عمومی‌ها ۱۵ سال است.

به‌گفته رئیس انجمن صنفی مراکز اسقاط خودرو از مجموع ۴۵ هزار اتوبوس‌های درون‌شهری و برون‌شهری، ۳۱ هزار معادل ۶۸.۸ درصد در سن فرسودگی قرار دارند. همچنین از مجموع تمام ۳۵ میلیون و ۱۵۹ هزار خودرو موجود ۱۸ میلیون و ۲۵۱ هزار خودرو معادل ۵۱ درصد فرسوده بوده و امسال فقط ۲۵۰ هزار خودرو اسقاط شده و باقی در حال تردد هستند؛ البته این آمار نسبت به سال گذشته ۲۵۰ درصد رشد داشته، چراکه سال ۱۴۰۲ فقط ۷۲ هزار خودرو فرسوده از چرخه تردد خارج شدند. پیش‌بینی شده بود این عدد امسال رکورد ۳۳۰ هزار اسقاط‌شده سال ۱۳۹۳ را بشکند که با روند موجود بعید به‌نظر می‌رسد.

حال باید دید این فرسوده‌ها چقدر سوخت را تبدیل به دود کرده و در فصل گرما و سرما نفس شهر را تنگ کرده و منجر به قتل‌عام سالانه ۵۰ هزار نفر می‌شوند؛ این عدد جدا از بیش از ۲۰ هزار کشته حوادث رانندگی است. پیش از اعلام حلقه‌های کشنده ذرات معلق (PM)، دی‌اکسید نیتروژن (NO۲) و اکسید نیتروژن (NOx)، دی‌اکسید گوگرد (SO۲)، مونوکسید کربن (CO) و... که ناشی از سوخت فسیلی‌هاست باید به یک نکته مهم اعتراف شود؛ خودروهای نو خارجی در هر ۱۰۰ کیلومتر پیمایش معادل ۳.۵ تا ۴ لیتر بنزین مصرف می‌کنند که این عدد در خودروهای داخلی ما در خوشبینانه‌ترین حالت ۸ لیتر است. مصرف سوخت فرسوده‌ها ۱۷ تا ۱۸ لیتر اعلام می‌شود.

به‌طور میانگین پیمایش هر خودرو سواری در سال ۲۵ هزار کیلومتر بوده که این عدد برای وانت‌ها ۷۸ هزار و سنگین‌ها ۱۶۰ هزار کیلومتر است. اگر سواری‌ها و وانت‌ها نوسازی شوند در هر ۱۰۰ کیلومتر پیمایش ۱۰ لیتر بنزین صرفه‌جویی می‌شود. با محاسبه ۲۵ هزار کیلومتر پیمایش سالانه سواری‌ها این صرفه‌جویی در سال ۲۵۰۰ لیتر بنزین و در خودروهای دیزلی ۳۲ هزار لیتر گازوییل است.

به‌گفته کارشناسان اگر خودروهای فرسوده حذف و خودرویی جایگزین نشود، صرفه‌جویی سوخت در گروه سواری‌ها ۳ هزار لیتر، وانت‌ها ۱۵.۶ هزار لیتر و سنگین‌ها ۶۴ هزار لیتر گازوییل خواهد بود. مبلغ صرفه‌جویی فقط در سواری‌ها (خودروهای شخصی) ۱۱ هزار و ۳۷۵ میلیون دلار برآورد می‌شود. در واقع براساس آمارها در ایران ۴۴ میلیون و ۵۲۰ هزار و ۵۴۷ لیتر بنزین بیشتری نسبت به سایر کشورها مصرف و هزینه می‌شود.

طبق برنامه هفتم توسعه باید سالانه ۵۰۰ هزار خودرو فرسوده از چرخه خارج شود که به ۳۶ سال زمان نیاز دارد. با بزرگ‌تر شدن سالانه عدد فرسوده‌ها پس از چند سال و ورود خودروهای جدید این زمان به ۸۰ تا ۱۰۰ سال می‌رسد.

اگر نگاهی به همین آمار در خودروهای کشاورزی داشته باشیم، مجموع تراکتورهای کشور تا پایان سال ۱۴۰۱، ۵۸۹ هزار دستگاه بوده که از این عدد ۳۰۶ هزار دستگاه یعنی حدود ۵۲ درصد عمر بالای ۱۳ سال داشتند. خسارت‌های تخمین‌زده شده در تراکتورهای سبک و نیمه‌سنگین که با توجه به مصرف سوخت‌ها آنها و به‌وسیله موتور قابل پیگیری است، عدد کوچکی نیست. ماشین‌های کشاورزی علاوه‌بر آن چون از توان کششی استفاده می‌کنند تلفات یا افزایش سوخت ناشی از فرسودگی سیستم انتقال توان هم تأثیر مستقیم در افزایش سوخت دارد؛ البته متأسفانه مطالعه قابل استنادی درباره ماشین‌های کشاورزی و تأثیر فرسودگی بر افزایش مصرف سوخت انجام نشده است.

طبق بررسی‌ها، متوسط سوخت تراکتورهای سبک تقریبا ۲ لیتر در ساعت و نیمه‌سنگین ۲.۴ لیتر در ساعت است که حدود ۴۰۲ میلیون لیتر سوخت اضافه ناشی از فرسودگی آنها مصرف می‌شود. خسارت مالی ناشی از مصرف سوخت اضافه با هر لیتر ۳۵۰ تومان سالانه ۱۴۰ تا ۱۵۰ میلیارد تومان است. در خوشبینانه‌ترین حالت سالانه ۱۰۰ هزار میلیارد ریال بابت هزینه اضافه سوخت مصرفی فقط برای ۲۰۰ هزار تراکتور فرسوده کشور که بالای ۲۰ سال عمر دارند، یارانه پرداخت می‌شود که باید هزینه‌های سرسام‌آور نگهداری، تعمیرات، استهلاک، بهره‌وری و... را به آن افزود درحالی‌که با همین اعتبار می‌توان سالانه چند هزار تراکتور جفت دیفرانسیل وارد ناوگان کشاورزی کرد.

اگر به این اعداد، هزینه‌های تحمیل‌شده به وزارت بهداشت و درمان ناشی از مرگ‌های پنهان و زودرس با منشأ آلودگی اضافه شود، این سوال مطرح می‌شود که چرا تاکنون رگ مدیریت هیچ مسئولی را به‌جوش نیاورده است!