فراز و فرودهای آموزش روابط‌عمومی
حسین افخمی_ استاد روابط‌عمومی
بیش از نیم‌قرن از آموزش دانشگاهی روابط‌عمومی در ایران می‌گذرد و جهان در آستانه صدمین سال تجربه‌ای مشابه قرار دارد. توسعه آموزش روابط‌عمومی در یک جامعه را نمی‌توان جدا از تحولات اجتماعی آن بررسی کرد. دهه ۱۳۴۰ شمسی در تاریخ تحولات اجتماعی ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کل پیدایش رشته‌های درسی دانشگاهی در ایران با نوگرایی دوران پهلوی اول و تاسیس نخستین دانشگاه آغاز شد. همچنین نخستین تک‌درس علوم اجتماعی زیر عنوان «جامعه‌شناسی آموزش‌وپرورش» در سال ۱۳۲۵ در دانشسرای عالی ارائه شد. پس از آن دانشگاه تهران نخستین دوره کارشناسی علوم اجتماعی را در سال ۱۳۳۷ تاسیس کرد و اوج راه‌اندازی رشته‌های علوم اجتماعی در دهه ۱۳۴۰ انجام شد؛ به‌طوری‌که طی سال‌های ۵۰-۱۳۴۰ در چندین دانشگاه کشور از جمله تهران، شیراز، اصفهان، مشهد، تبریز، ملی و دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی و چند مرکز آموزشی دیگر، دوره‌های کارشناسی جامعه‌شناسی، جمعیت‌شناسی، مردم‌شناسی، رفاه اجتماعی، روابط‌عمومی، روزنامه‌نگاری، تعاون، بازاریابی، مدیریت، جهانگردی، خدمات اجتماعی، توسعه ملی و برنامه‌ریزی اجتماعی راه‌اندازی شد. بنابراین، تاسیس نخستین دوره کارشناسی روابط‌عمومی در سال ۱۳۴۶ می‌تواند در چارچوب توسعه رشته‌های علوم اجتماعی در کشور موردبررسی قرار گیرد. این دهه همزمان است با تحولات اجتماعی مرتبط با اصلاحات موردنظر در اصول «انقلاب شاه و ملت» که در بعد نظری و عملی با دانش اجتماعی گره می‌خورد. بنابراین، مرحله نخست آموزش روابط‌عمومی در این دوره شکل می‌گیرد که تبلیغات توأم با تشریفات بر رفتار حرفه‌ای مسلط است. مرحله دوم، متاثر از تحولات سیاسی است. با انقلاب بهمن ۱۳۵۷ نظریه توسعه بخشی ارتباطات و روزنامه‌نگاری توسعه‌ای و روابط‌عمومی توسعه‌ای آن‌طور که در دهه ۴۰ و ۵۰ در ایران و فیلیپین مرسوم شده بود، مورد پرسش قرار گرفت. در مقابل، توجه به موضوع ارتباطات سنتی در کشورهای آسیایی و همچنین ایران که از اواسط دهه ۵۰ موردتوجه برخی از صاحب‌نظران قرار گرفته بود، از سال‌های ۱۳۵۸ به بعد شدت گرفت. پس از مدتی با بروز بحران آموزشی و فرهنگی در دانشگاه‌های کشور در سال ۱۳۵۹، سرنوشت رشته روابط‌عمومی به سایر رشته‌های علوم اجتماعی گره خورد و البته جزو نخستین قربانی‌ها بود. یعنی با تعطیلی دانشگاه‌ها در سال ۱۳۵۹، دوره اول آموزش دانشگاهی کارشناسی رشته روابط‌عمومی در ایران پس از ۱۳ سال با تربیت ۱۱۱۷ نفر فارغ‌التحصیل پایان یافت. مرحله سوم مرتبط با سال‌های دوره جنگ ایران و عراق است. جنگ‌ها معمولا به تبلیغات نیاز دارند و سانسور و کنترل اطلاعات لازمه مدیریت اطلاعات در زمان جنگ است. در سال ۱۳۶۴، گرایش ارتباطات اجتماعی در چارچوب رشته علوم اجتماعی بازگشایی شد. مرحله چهارم با پایان جنگ سرد و تحولات سیاسی جهانی از جمله سقوط بلوک شوروی و پایان حکومت آپارتاید در افریقای جنوبی همزمان شد. از این دوره تعریف جدیدی از روابط‌عمومی، و نقش‌آفرینی رژیم‌های مبتنی بر نئولیبرال در جهان آغاز شد. در آموزش عالی ایران نیز این رشته زیر چتر علوم اجتماعی با عنوان کارشناسی رشته «علوم ارتباطات اجتماعی» با گرایش روابط‌عمومی دوباره آغاز به‌کار کرد.
•تحولات فناوری، توسعه و بومی‌گرایی: مرحله پنجم و ششم به ترتیب تحولات فناوری مبتنی بر اینترنت در جهان و دولت‌های پس از جنگ در داخل کشور را شامل می‌شود که در آنها، رویکرد توسعه اقتصادی و سیاسی است؛ یعنی در سال‌های دهه ۱۳۷۰ انتظارات از روابط‌عمومی و نقش کلیدی ارتباطات در توسعه نوعی تقاضای جدید را در دولت و عرصه عمومی به‌وجود می‌آورد. در همین سال‌ها دوره‌های ارشد و دکترای علوم ارتباطات هم پایه‌ریزی شد. در این دوره، دانشگاه‌های غیردولتی به راه‌اندازی رشته روابط‌عمومی روی آوردند. آموزش رسمی روابط‌عمومی در سطح کارشناسی به‌صورت گرایش مصوب ۱۳۶۸ در دانشگاه آزاد اسلامی تهران و سپس در برخی از شهرها شروع شد ودانشگاه جامع نیز از اواخر دهه ۱۳۷۰ به راه‌اندازی دوره‌های کاردانی و کارشناسی ناپیوسته با شرح درسی اندکی متفاوت اقدام کرد.
• رسانه‌های اجتماعی، بحران و مخاطره: مرحله هفتم در ادامه توسعه شتابان فناوری‌های ارتباطی و رسانه‌های شکل گرفت و موجب رشد و گسترش کمی مراکز آموزش رشته‌های ارتباطات در سراسر کشور شد. برای نخستین‌بار یکی از دانشگاه‌های سراسری در استان‌ها (دانشگاه گلستان) اقدام به راه‌اندازی دوره کارشناسی روابط‌عمومی کرد. همزمان بیش از ۱۰ رشته جدید کارشناسی ارشد با بن‌مایه «ارتباطات، فرهنگ و رسانه‌ها» راه‌اندازی شدند و در دانشگاه علامه طباطبایی در سال ۱۳۹۴ گروه آموزشی مستقل روابط‌عمومی تاسیس شد. مروری بر نیم‌قرن تجربه آموزش دانشگاهی نشان داد علاقه دوره‌های آموزشی روابط‌عمومی رو به افزایش است و از سوی دیگر، نیاز بازار کار بر اثر توسعه رسانه‌ها، یا سیاره‌ای شدن ارتباطات، نقش روزافزون ارتباطات مجازی در زندگی روزمره، اشتغال دیجیتال و توجه به فعالیت‌های روابط‌عمومی رو به افزایش. دوران کارشناسان همه‌فن‌حریف در پست‌های سازمانی و در قامت مدیر و کارشناس روابط‌عمومی نیز سپری شده و می‌توان نتیجه گرفت آموزش نوین روابط‌عمومی همچنان نیاز داوطلبان تحصیل در رشته روابط‌عمومی و شاغلان حرفه‌ای آن خواهد بود.
