خودکفایی در تولید کاغذ؛ از رویا تا واقعیت
کاغذ به‌لحاظ شاخص‌های توسعه‌یافتگی، کالایی بااهمیت و استراتژیک به‌شمار می‌رود. طبق آمار اکنون سرانه مصرف کاغذ در کشور ما حدود ۲۲ کیلوگرم است، این استاندارد در آلمان و و برخی دیگر از کشورهای اروپایی ۵۸ کیلوگرم و در بخش‌هایی از ایالات‌متحده‌امریکا و کشورهای اسکاندیناوی ۱۸۰هزار تن است.
باتوجه به نیاز داخلی و حجم تولید و واردات کاغذ برخی مسئولان از جمله وزیر ارشاد معتقدند باید به مرز خودکفایی تولید کاغذ برسیم. این در حالی است که برخی فعالان این حوزه بااشاره به اینکه بیان کلماتی همچون بی نیازی و خودکفایی خیلی کارشناسی شده نیستند، تاکید دارند. قرار نیست در همه چیز خودکفا باشیم. صمت در این گزارش به راه ها، مزایا و معایب تحقق خودکفایی در تولید کاغذ پرداخته است.
سودی که به جیب واردکننده می رود
در ایران مجوز تولید ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تن کاغذ بسته بندی داده شده است که از این میان یک میلیون و ۶۰۰ هزار تن تولید می شود، میزان مصرف ما ۹۰۰ هزار تن است. در حوزه کاغذ تحریر که وابستگی به واردات داریم، ۲۸۰ تا ۳۸۰ هزار تن کاغذ وارد می شود، در حوزه کاغذ روزنامه امروز واردات ما به ۸ تا ۱۰ هزار تن رسیده، اما تا ۶ سال پیش این رقم ۱۳۰ هزار تن بوده و اینها آماری است که سندیکای تولید کاغذ و مقوای ایران داده است.همچنین دولت سیزدهم و وزیر ارشاد به تازگی اعلام کرده اند که باید به مرز خودکفایی تولید کاغذ برسیم. به گفته این مقام مسئول، ظرفیت سازی داخل کشور برای تولید کاغذ تحریر ۱۴۰ هزار تن است، اما ما واردات ۲۸۰ تا ۳۸۰ هزار تنی نیز داریم که به نظر نمی رسد که این مصرف واقعی کشور باشد. مصرف واقعی کاغذ کشور شامل کتاب های درسی، کمک درسی، دفتر مشق، کتاب های ناشران و ... زیر ۲۰۰ هزار تن است. به این ترتیب، مابه التفاوت کاغذ وارداتی، سودی است که به دلیل تفاوت نرخ ارز به جیب واردکننده می رود. به گفته برخی کارشناسان، در صورت رعایت میزان مصرف واقعی با تولید، می توانیم به خودکفایی در تولید کاغذ در کشور برسیم، به شرط اینکه زیرساخت ها فراهم و حمایت های لازم در این باره انجام شود.
واردات کاغذ بیشتر از نیاز واقعی است
رئیس سندیکای کاغذ و مقوای ایران درباره ظرفیت تولید کاغذ تحریر در کشور در گفت وگو با صمت گفت: آمار میزان مصرف کاغذ در کشور کمی با تضاد مواجه است. طبق آخرین چیزی که وزیر ارشاد اعلام کرده، سالانه به ۱۸۰ هزار تن کاغذ تحریر نیاز داریم که این رقم به واقعیت نزدیک است، اما در طول ۱۰ سال گذشته، روند واردات سالانه کاغذ حدود ۲۵۰ تا ۳۸۰ هزار تن بوده که این اختلاف آماری خود معنا و مفهوم دیگری دارد. ابوالفضل روغنی گلپایگانی بااشاره به دلیل واردات بیش از نیاز داخلی کاغذ گفت: دلیل آن کاملا مشخص است. در اصل، اختصاص ارز سهمیه ای به کاغذ وارداتی، تمایل برخی واردکنندگان به واردات کاغذ را افزایش می دهد. این اختلاف نرخ ارز، سود قابل توجهی را به واردکنندگان می رساند. در واقع، نیاز واقعی سالانه کشور بیشتر از ۱۷۰ تا ۱۸۰ هزار تن کاغذ نیست و سود ناشی از ارزهای ارزان نرخ منجر به واردات کاغذ شده که خیلی موردنیاز کشور نبوده است.
رئیس سندیکای کاغذ و مقوای ایران در ادامه تاکید کرد: بنابراین حرف وزیر ارشاد مبنی بر نیاز سالانه ۱۸۰ هزار تن کاغذ در کشور درست است. وی بااشاره به توان تولید کاغذ در کشور گفت: نخستین تولیدکننده کاغذ تحریر، صنایع چوب و کاغذ مازندران است که توان تولید سالانه حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار تن کاغذ را دارد. همچنین، شرکت پارس و دیبای شوشتر هم می توانند سالانه بالای ۲۰ هزار تن تولید کاغذ تحریر داشته باشند. وی افزود: 2 یا 3 شرکت دیگر هم در کشور در حال تولید کاغذ به صورت پروژه ای هستند که یکی از آنها شرکت زاگرس شیراز است که می تواند سالانه ۴۰ تا ۵۰ هزار تن کاغذ تولید کند. البته این دست از تولیدکنندگان در صورت مواجهه با مسائل مالی قادر به اجرای پروژه و تولید سفارشی نخواهند بود.
روغنی در ادامه خاطرنشان کرد: پروژه احداث کارخانه تولید کاغذ در خوزستان نیز در دست انجام است که ظرفیت تولید سالانه حدود ۴۰ هزار تن کاغذ را خواهد داشت. طبق اعلام خودشان، این واحد تولیدی سال آینده به تولید می رسد، اما شاید این بهره برداری به زمان بیشتری نیاز داشته باشد.
قرار نیست در همه چیز خودکفا باشیم
رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران درباره اینکه آیا در آینده از واردات کاغذ به کشور بی نیاز خواهیم شد، اظهار کرد: کلماتی همچون بی نیازی و خودکفایی خیلی کارشناسی شده نیستند، چون ما قرار نیست که در همه چیز خودکفا باشیم. برای مثال، در تولید گندم می خواهیم خودکفا باشیم، در حالی که به گفته کارشناسان کشاورزی ایران، تولید برخی محصولات مانند گندم دارای مزیت نسبی نیست و واردات این محصول به صرفه تر خواهد بود.
وی افزود: درباره تولید کاغذ تحریر هم در واقع مزیت خیلی خاصی در داخل کشور نداریم که بگوییم حتما می خواهیم به خودکفایی صددرصد در این زمینه برسیم. با این همه می توان به راحتی به این خودکفایی رسید. یعنی اگر همان خط تولید کاغذ جنوب کشور راه اندازی شود، می توان به تولید صددرصدی در این حوزه رسید و به تنهایی این نیاز کشور را برطرف کرد.
ضرورت طراحی سند استراتژیک
وی در ادامه تصریح کرد: بخش زیادی از مواد اولیه تولید کاغذ تحریر از طریق واردات تامین می شود. الزام در واردات مواد اولیه کاغذ، مزیت نسبی تولید کاغذ و خودکفایی در این صنعت را زیر سوال می برد. در مجموع، دولت باید یک سند استرتژیک برای کل صنعت کشور طراحی کند که صنایع سلولزی یکی زیرمجموعه های این سند بالادستی خواهد بود.وی با تاکید بر نبود استراتژی صنعتی در کشور گفت: متاسفانه ما این استراتژی را در هیچ حوزه ای از صنایع کشور نداریم.این فعال صنعتی در نهایت تاکید دارد باتوجه به شرایط روز، نیازمند واردات کاغذ هستیم و در صورت تدوین و اجرای استراتژی صنایع سلولزی می توان تا در ۳ یا ۴ سال آینده کمبود کاغذ در کشور را برطرف کرد.
زراعت چوب، نیاز اساسی تولید کاغذ در کشور
محمد امینی راد، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور درباره افزایش تولید کاغذ و چگونگی حفاظت از جنگل ها و درختان و کمک به حفظ محیط زیست در گفت وگو با صمت گفت: در کشور دارای 2 نوع پوشش جنگلی هستیم؛ یک نوع از پوشش گیاهی در جنگل های شمال کشور و دیگری در جنگل های خارج از محدوده شمال کشور دیده می شوند. در حال حاضر هیچ کدام از این جنگل های طبیعی قابلیت تولید چوب برای تامین کاغذ را ندارند. وی بااشاره به چوب موردنیاز تولید کاغذ گفت: مساحت هایی به جنگل های دست کاشت اختصاص یافته است مانند صنوبرکاری در گیلان، کرمانشاه، کردستان و بعضی از مناطق شمال کشور همچون مازندران و لرستان که چوب درختان این جنگل ها مناسب تولید کاغذ هستند، هرچند جنگل های دست کاشت مساحت کمی از جنگل های کشور را به خود اختصاص داده اند. رئیس سابق مرکز تحقیقات کشاورزی کشور در ادامه تصریح کرد: باید برای تامین چوب موردنیاز کاغذسازی به سمت درختکاری تحت عنوان زراعت چوب برویم. وی بااشاره به فواید زراعت چوب برای کشور گفت: یکی از فواید این سیاست،بهره های اقتصادی آن است. تولید این چوب می تواند با تولید محصولات کشاورزی و باغی رقابت کند. در حال حاضر نرخ چوب قابل رقابت با محصولات زراعی و باغی نیست، چرا که دستیابی به محصول زراعت چوب زمانبر است و حداقل در یک فرآیند ۱۰ ساله درختانی مانند صنوبرها و گونه های سریع الرشد به محصول می رسند. در نتیجه، زراعت چوب به صورت غیرمتمرکز در حاشیه باغ ها انجام می شود، در حالی که زراعت چوب در صورتی می تواند اقتصادی باشد که به صورت متمرکز انجام شود. به علاوه اینکه، صنعت کاغذسازی ایران نیازمند چوب هایی با الیاف بلند است و محصولاتی که در باغات کاشته می شوند، الیاف شان متوسط و کوتاه است و در نتیجه چوب فشرده است و قابلیت کاغذسازی ندارد. همچنین مواد رنگینه ای هم دارند که رنگ زدایی از آن هم پسماندهای شیمیایی دارد و هم هزینه بردار است. عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور تاکید کرد: در کشورهای همسایه و برخی کشورهای طرف معامله، زراعت چوب به صورت گسترده انجام می شود. برای مثال، در کشور ترکیه و چین هر سال به اندازه کل جنگل های ما زراعت چوب گونه های سریع الرشد انجام می شود که از این طریق صادرات هم دارند و گردش اقتصادی و اشتغالزایی هم برای آنها ایجاد می کند.
دستگاه های اجرایی اعتبار کافی ندارند
امینی راد درباره بی توجهی به زراعت متمرکز چوب گفت: دستگاه های اجرایی مانند سازمان جنگل ها، حفاظت محیط زیست، جهادکشاورزی و ... هیچ کدام اعتبار کافی برای سرمایه گذاری در این طرح ها را ندارند. از سوی دیگر، به دلیل دوره خواب بالای سوددهی این فعالیت، کشاورزان نیز استقبال چندانی از زراعت چوب نمی کنند. وی بااشاره به مشکل خشکسالی ایران گفت: مسئله کمبود آب و ضرورت حفاظت نهال، یکی دیگر از دلایل کاهش استقبال از این نوع کشت است. دستیابی به محصول نهایی نیاز به حداقل ۱۰ تا ۱۵ سال زمان دارد.
برنامه ریزی برای تامین مواد اولیه
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور بااشاره به نقش دولت برای تولید کاغذ گفت: بنابراین موضوع تامین مواد اولیه برای صنایع کاغذسازی یک فرآیند است که باید در دولت تعریف و برای آن برنامه ریزی شود. دولت باید یک برنامه بلندمدت ۱۰ تا ۱۵ ساله برای این کار در نظر بگیرد و پای آن بایستد که این چرخ شروع به حرکت کند. بعد از آن، حالت زایشی و توسعه کشت اتفاق می افتد و به شکل تناوبی رویکرد مردم به آن زیاد می شود. بنابراین، کشاورز به دلیل زمانبر بودن زراعت این محصول نمی تواند وارد این حوزه شود. در صورت رفع این موانع، می توان روی زراعت چوب در داخل برنامه ریزی کرد.
ظرفیت زراعت چوب در نیمی از زمین های کشور
وی افزود: باتوجه به وسعت زمین های کشاورزی در کشور، می توان گفت حدود ۵۰ درصد آنها قابلیت زراعت چوب در گونه های مختلف را دارند. ممکن است در همه نقاط کشور نتوان صنوبر کاشت، اما می توان از گونه های دیگر برای زراعت چوب استفاده کرد. وی در ادامه، در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه صنایعی مثل صنایع چوب و کاغذ مازندران که نخستین تولیدکننده کاغذ در کشور هستند، تا چه حد با زراعت این نوع درختان کمک به رشد این روند داشته اند، توضیح داد: این صنایع کاشت درخت دارند. همچنین با ارائه تسهیلاتی مردم را وارد این کار کردند و بعد خرید تضمینی برای آن گذاشتند. این سیاست می تواند مشوقی برای ورود مردم به این حوزه کشاورزی باشد. وی بااشاره به روند فعالیت صنایع چوب و کاغذ مازندران گفت: در حال حاضر این کارخانه، چوب موردنیاز تولید را از محل پروژه یادشده تامین می کند، اما برای تامین مقدار چوب موردنیاز، خرید چوب از نقاط دیگر کشور مثل خوزستان و استان های دیگر نیز انجام می شود که به دلیل هزینه بالای حمل این کار توجیه اقتصادی ندارد. این فعال حوزه کشاورزی در پایان خاطرنشان کرد: بنابراین برای صنایعی همچون کاغذسازی که از سوی وزارت صمت تاییدشده هستند، می توان با اجرای سیاست های تشویقی مردم را به سرمایه گذاری در این حوزه تشویق کرد.
سخن پایانی
حتی اگر بخواهیم به مرزهای خودکفایی در تولید کاغذ در کشور نزدیک شویم و در کنار آن، از نابودی جنگل ها و درختان در برابر تولید و مصرف بی رویه کاغذ در کشور جلوگیری کنیم، به یک سرمایه گذاری ۱۰ تا ۱۵ ساله برای زراعت درختان مخصوص برای تولید چوب کاغذ نیاز داریم. این سرمایه گذاری علاوه بر تشویق و حمایت کشاورزان با دادن وام های کم بهره، خرید تضمینی محصول، حمایت نهادهای دولتی برای تامین اعتبار لازم را نیز می طلبد. در این صورت، بستر تولید کاغذ از طریق زراعت چوب در کشور فراهم می شود و علاوه بر تامین نیاز داخل، زمینه گردش اقتصادی، اشتغالزایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور را هم فراهم می کند.
