به‌همین‌دلیل مسئولیت اجتماعی در حوزه محیط‌زیست، امروزه یکی از اصلی‌ترین الزامات جوامع بشری شده است. در واقع، با افزایش میزان گرمایش جهانی و مخاطرات حاصل از تغییرات اقلیمی، مردم جهان در جریان آگاهی از محدود بودن منابع طبیعی قرار گرفته و خواهان پررنگ‌تر شدن مسئولیت اجتماعی در بنگاه‌های اقتصادی و شرکت‌های تولیدی شده‌اند. به‌همین‌دلیل، تعدادی از شرکت‌ها که روزبه‌روز هم بر تعدادشان افزوده می‌شود، به‌منظور حفظ مسئولیت اجتماعی دست به ابتکارات زیست‌محیطی زده‌اند. شرکت‌های برجسته فناوری اطلاعات مانند مایکروسافت، ادوبی، اپل و گوگل در حال سرمایه‌گذاری روی منابع تجدیدپذیر انرژی هستند که می‌توانند به‌طورمستقیم، در محل برق تولید کنند. آنها کاهش ردپای کربن را در دستور کار خود قرار داده‌اند و با انتشار کارنامه عملکرد خود در فرآیند تولید یک کالا ، مردم را از اقدامات زیست‌محیطی خود آگاه می‌کنند. حال این تصمیم با مردم است که آیا محصولی را بخرند یا خیر؟ اجزای اصلی مسئولیت‌اجتماعی زیست‌محیطی، حذف زباله و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، به‌حداکثر رساندن بهره‌وری و مصرف بهینه انرژی و به‌حداقل رساندن شیوه‌هایی است که ممکن است بر استفاده از منابع‌طبیعی در نسل‌های آینده تاثیر منفی بگذارد. صمت در صفحه محیط‌زیست شماره امروز به اهمیت آگاهی مردم در افزایش مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی پرداخته است.

شهروند آگاه، زیربنای حفظ مسئولیت اجتماعی

ابوالفضل میرقاسمی، کارشناس توسعه روستایی: مسئولیت اجتماعی به‌معنای واقعی خود که فرآیندی عام‌المنفعه است، در ایران چندان به واقعیت و هنوز به یک جریان جدی تبدیل نشده است. متاسفانه، سطح آگاهی مردم به‌قدری بالا نرفته است که نسبت به مسئولیت اجتماعی حساس باشند. در اغلب کشورهای پیشرفته، مسئولیت اجتماعی از درجه اهمیت بالایی برخوردار است و عموم مردم در زندگی روزمره خود باتوجه به این مسئولیت، اقدام به کنش و واکنش‌های اقتصادی می‌کنند. در واقع، شهروندان به‌قدری آگاهی دارند که برای خرید هر کالایی، ردپای کربن شرکت‌های تولیدکننده را با یکدیگر مقایسه می‌کنند. معمولا شهروند آگاه، آن کالایی را می‌خرد که در زمره مسئولیت اجتماعی خود، فعالیت‌های اثربخش‌تری در کارنامه داشته است.حال اگر مردم دغدغه محیط‌زیست نداشته و به چنین اقداماتی نگرش لوکس‌انگارانه داشته باشند، عموما درکی از مسئولیت اجتماعی هم نخواهند داشت و به‌دنبال آن، معمولا بنگاه‌های اقتصادی و تولیدی هم بی‌توجه به مسئولیت‌های اجتماعی اقدام به تولید می‌کنند یا شاید حتی با اعمال برخی کارهای عوام‌فریبانه و تبلیغاتی تنها با هدف سود بیشتر وانمود کنند که به مسئولیت اجتماعی خود پایبند هستند. بی‌شک میزان فقر و تورم، نقش مستقیمی در مسئولیت اجتماعی مردم یک جامعه دارند. در واقع، این مولفه دلیل مهم دیگری است که باعث سلب یا بهتر بگویم، ناآگاهی مردم از مسئولیت اجتماعی‌شان می‌شود. گفتنی است، مسئولیت اجتماعی زمانی در یک جامعه به اوج و شکوفایی می‌رسد که جریان‌های اقتصادی رقابت‌پذیر و آزاد باشند و بخش خصوصی، فعالیت موثر خود را ادامه دهد.

باوجود کمرنگ بودن مسئولیت اجتماعی در ایران، اما در سال‌های اخیر اقداماتی انجام شده است. نقد اصلی در این زمینه به مراکز آموزش عالی کشور وارد است، چراکه نهادهایی نظیر دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها به‌عنوان مراکز تولید فکر باید در راستای عمومی‌سازی دانش مسئولیت اجتماعی، مردم را در زمینه‌های گوناگون بیدار کنند. در حالی که تاکنون چنین روندی مشاهده نشده است. متاسفانه با وجود مراکز زیاد آموزش عالی در کشور و ادعایی که در زمینه علم و فناوری دارند، هیچ‌کدام مسئولیت اجتماعی درخوری ارائه نکرده و تاکنون اقدامی در راستای مسئولیت اجتماعی انجام نداده‌اند. در واقع، موجب بروز حساسیت مردم جامعه نشده‌اند.یکی از مولفه‌های به‌روز بودن نظام آموزش عالی در هر کشوری، توجه به مسئولیت اجتماعی است و این را باید استادان و دانشجویان در نظر داشته باشند که علاوه بر بکارگیری علم در تولید ثروت باید به ترویج مسئولیت اجتماعی در جغرافیای خود بپردازند. برای مثال، باتوجه به اینکه دانشگاه‌های تراز اول کشور در پایتخت مستقر هستند، اما تاکنون اقدام درخوری از سوی جامعه دانشگاهی به‌منظور حل معضلات زیست‌محیطی کلانشهری نظیر تهران انجام نشده است.از سوی دیگر، علاوه بر اینکه بنگاه‌های اقتصادی باید مسئولیت اجتماعی خود را حفظ کنند، مردم هم باید آگاهی کافی داشته باشند و آن را در انتخاب و خرید یک کالا به کار گیرند. چنین روندی موجب حمایت آن دسته از کارخانه‌ها یا شرکت‌های تولیدی می‌شود که با حفظ مسئولیت اجتماعی به تولید کالا پرداخته‌اند. به‌همین‌دلیل مردم تنها نباید به ظاهر و کیفیت کالا توجه داشته باشند. اینکه داستان پشت تولید این کالا چه بوده است هم، باید برای جوامع امروزی به‌ویژه کشورهای در حال توسعه مهم باشد. مردم این سوال را از خود بپرسند که به‌عنوان مثال، آیا یک کارخانه‌ تولیدی پساب خود را تصفیه می‌کند یا فقط موجب آلودگی محیط‌زیست می‌شود؟یکی دیگر از آثار مهم مسئولیت اجتماعی در حفظ منابع‌طبیعی و توسعه روستایی است که متاسفانه در برخی موارد منجر به سوءاستفاده برخی بنگاه‌های خیریه‌نما شده است. فعالان در این عرصه با این استدلال که خواهان جلوگیری از مهاجرت افراد کم‌توان از روستا به شهر هستند و برای پیشگیری از معضلات اجتماعی و به بهانه آبادی روستاها از مردم پول دریافت می‌کنند. در حالی که نمی‌توان نام این فرآیند را مسئولیت اجتماعی گذاشت.در حقیقت، آنها کلاهبردارانی هستند که در قالب مسئولیت اجتماعی کسب سود می‌کنند.

مسئولیت اجتماعی در قبال نیروی انسانی

شهروندان و مصرف‌کنندگان اگر آگاهی پایینی نسبت به مسائل و مسئولیت اجتماعی بنگاه‌ها داشته باشند و حساس نباشند، به‌طبع بنگاه‌های اقتصادی هم توجهی به این امر نمی‌کنند. امروزه در دنیا علاوه بر حفظ مسئولیت اجتماعی در بحث‌های محیط‌زیستی، مسئولیت اجتماعی درباره نیروی انسانی هم مهم تلقی می‌شود. در برخی کشورهای توسعه‌یافته، نشانی طراحی شده است که از منظر انصاف و عدالت شغلی، کارنامه بنگاه‌های اقتصادی و تولیدی را برای مصرف‌کننده در بستری شفاف نمایان می‌سازد. برای مثال، اگر شرکتی قوانین کار را زیر پا بگذارد و موجب اذیت نیروی کار شود، مردم با آگاهی از این بی‌عدالتی و با نخریدن کالاهای این شرکت، می‌توانند از کارگران و کارکنان آن حمایت کنند. بنابراین، اگر شرکتی در حق کارگران خود اجحاف کند. برای مثال، آنها را بیمه نکند یا قانون کار را زیر پا بگذارد، مردم با آگاهی از این نشان می‌توانند از کارگران هم حمایت کنند. اینجاست که باید گفت بحث عدالت و انصاف در تولید یک محصول بسیار مهم است، چه برسد به محیط‌زیست.

مشارکت با افراد چشم و گوش بسته محال است

میترا البرزی‌منش ـ عضو تشکل محیط‌زیستی پاما: سیستم‌های نوین مدیریت جوامع بشری به‌خوبی دریافته‌اند که بدون مشارکت فعالان جامعه مدنی، وظایف اجتماعی، خدماتی و محیط‌زیستی گسترده موردنیاز جامعه را نمی‌توانند به‌انجام برسانند. دولت‌ها، باید به این باور برسند که نیازمند کمک شهروندان برای اجرای وظایف گسترده توسعه سلامت و بهروزی مردم، محیط‌زیست و جامعه هستند. وجود و کارکرد سازمان‌های غیردولتی به‌عنوان یک سرمایه اجتماعی باید موردپذیرش و حمایت قرار گیرد. بنابراین لزوم بیدار کردن مسئولیت اجتماعی در جامعه امروزی ایران به‌شدت احساس می‌شود.براساس تعریف سازمان ملل متحد، تشکل‌های غیردولتی، به هر گروه غیرانتفاعی و داوطلبانه شهروندان گفته می‌شود که در سطح محلی، ملی یا بین‌المللی فعالیت می‌کنند و وظایف و اهداف آنها توسط افراد دارای علایق مشترک تعیین و رهبری می‌شود. این تشکل‌ها طیفی از وظایف و خدمات گوناگون را انجام می‌دهند، بین شهروندان و دولت ارتباط برقرار می‌کنند، بر سیاست‌گذاری‌ها نظارت دارند، به‌عنوان مکانیسم‌های هشداردهنده عمل و نظرات و ارزیابی‌های کارشناسی خود را به مسئولان ارائه می‌کنند و به ترویج مشارکت در سطح جامعه می‌پردازند. تشکل‌های غیردولتی نشان می‌دهند که سعادت در بهبود وضعیت اجتماعی، فرهنگی و محیط‌زیستی همگان است و نمی‌توان سعادت و سلامت را به‌تنهایی و بی‌توجه به محیط و دیگران به‌دست آورد. از ویژگی‌های سازمان‌های غیردولتی که موجب کارآیی و اثرگذاری آنها می‌شود، ساده و مشارکتی بودن ساختارهای تصمیم‌گیری و اجرایی این سازمان‌ها است که آنها را از سازمان‌های دولتی عریض و طویل جدا می‌کند. سازمان‌های غیردولتی براساس ۲ نوع فعالیت متفاوت، اما اغلب دارای پیوند درونی شناخته می‌شوند؛ اول ارائه خدمات و افزایش اطلاعات و آگاهی براساس نیاز جامعه و سرزمین و دوم سازماندهی درخواست‌گری براساس نظرات تخصصی و پایش و ارزیابی سیاست‌ها، برنامه‌ها و عملکردهای مسئولان.اگرچه حفاظت از محیط‌زیست در کشور ما به‌عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار در اصل ۵۰ قانون اساسی موردتاکید قرار گرفته؛ اما اهمیت روزافزون حفاظت از محیط‌زیست با مشکلات محیط‌زیستی کشور، چهره خود را بیش از پیش نمایان کرده و ضرورت حضور فعال بخش سوم جامعه (جدا از بخش دولتی و خصوصی) یا سازمان‌های غیردولتی را ضروری ساخته است.

در شرایط کنونی کشور، یکی از چالش‌های مهم حفاظت از محیط‌زیست سرزمین، تغییر باورهای دولت در قبال حفاظت و توسعه به‌عنوان ۲ قطب ناسازگار است. تا زمانی که در باور دولت، حفاظت از سرزمین، عامل بازدارنده توسعه تلقی شود و ارزش همسنگی بین آنها وجود نداشته باشد، توسعه و دیدگاه‌های اقتصادی صرف، حفاظت از منابع سرزمین را سلاخی می‌کند و به اشکال گوناگون به‌نفع توسعه ناپایدار حتی قوانین را زیر پا می‌گذارد و طبیعت و منابع زنده را همانند کالایی رایگان به‌نفع دستاوردهای ملموس اقتصادی کوتاه‌مدت به نابودی می‌کشاند. چالش دیگر، بی‌توجهی مسئولان به توصیه‌های کارشناسانه و تخصصی تشکل‌های غیردولتی برای اجتناب از توسعه ناپایدار است، گویا چشم و گوش مسئولان نسبت به ارزیابی‌ها و نقدهای مسئولانه و آینده‌نگرانه متخصصان محیط‌زیست به‌طورکامل بسته است.

فعالیت‌های تشکل‌های غیردولتی محیط‌زیستی در کشور را می‌توان در مواردی نظیر متشکل کردن جوامع محلی به‌ویژه بانوان و جوانان در تشکل‌های حفاظت و مدیریت محیط‌زیست محلی؛ انعقاد پیمان‌نامه با سازمان‌های جوامع محلی برای احداث نهالستان، درختکاری، حفاظت از جنگل‌ها، حفاظت از محیط‌زیست مابه‌ازای کمک به توسعه مشاغل جایگزین بهره‌برداری ناپایدار از منابع‌طبیعی مانند صنایع‌دستی، طبیعت‌گردی پایدار، قرق‌های بومی مراتع، کاشت و فروش گیاهان خوراکی و دارویی، کمک به ایجاد زیرساخت‌ها و بهره‌برداری از انرژی‌های نو در مناطق روستایی، آموزش محیط‌زیستی زنان داوطلب رابط بهداشت و محیط‌زیست در سطح محلی و آموزش محیط‌زیست به تعاونی‌های زنان روستایی یافت. گفتنی است، آموزش ضمن‌خدمت محیط‌زیستی معلمان، آموزش غیررسمی محیط‌زیست در مدارس به‌صورت گسترده، آموزش چهره به چهره تفکیک زباله از مبدأ به شهروندان، بیمارستان‌ها، هتل‌ها، اداره‌های دولتی و...، همچنین تشکیل گروه‌هایی برای پاکسازی طبیعت و جمع‌آوری زباله‌ها هم، جزو مهم‌ترین فعالیت‌های زیست‌محیطی سمن‌ها به‌شمار می‌رود.بی‌شک آموزش و ایجاد مدارس پسماند صفر، آموزش و ترویج تولید کمپوست خانگی یا مجتمع‌های مسکونی، احداث ایستگاه آموزشی و اطلاع‌رسانی در معابر کوهستانی و برگزاری بازارهای سبز و محصولات بیولوژیک برای تشویق تولیدات محیط‌زیستی و ترویج مصرف سالم، همچنین ایجاد سایت‌های تولید محصولات کشاورزی بیو بدون استفاده از سم و کود، حفاظت و احیای چندین تالاب با مشارکت جوامع محلی هم جزو مهم‌ترین فعالیت‌های تشکل‌های مردم‌نهاد درباره موارد محافظت از محیط‌زیست است.

سخن پایانی

اغلب سمن‌ها در جهان عصای دست سازمان‌های مربوط به محیط‌زیست هستند. بی‌شک اگر سازمان‌های مردم‌نهاد بتوانند در کشور فعالیت جدی‌تری داشته باشند، وضعیت بحرانی محیط‌زیست بهبود می‌یابد و می‌توانند به‌عنوان عصای دست سازمان حفاظت محیط‌زیست فعالیت کنند. معمولا این تشکل‌ها در کشورهای توسعه‌یافته به‌سهولت در راستای حفاظت از محیط‌زیست اقدامات خود را پیاده‌سازی می‌کنند. متاسفانه سمن‌ها در ایران هیچ‌وقت اجازه نداشتند که خودشان را نشان بدهند. فعالیت آنها در سال‌های گذشته گاهی اوج داشته است و معمولا به‌صورت دوره‌ای فعالیت کرده‌اند.