سفر هفته گذشته رئیس‌جمهوری کشورمان به چین با امضای بیش از ۲۰ سند همکاری و پیگیری توافق جامع همکاری ۲۵ساله با چین (امضا شده در ۲۰۲۱)، همراه بود که با هدف تمرکز بر تقویت تجارت دوجانبه و اجرای توافقات بلندمدت برای مقابله با یک‌جانبه‌گرایی انجام شد. همچنین در دیدار پزشکیان با شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین بر اجرای توافق جامع همکاری ۲۵ساله تاکید شد که شامل سرمایه‌گذاری در بخش‌های انرژی، زیرساخت و فناوری است. ایران پیشنهاد ایجاد کارگروه تامین داروها و تجهیزات حیاتی و مکانیزم همکاری در فناوری‌های نوین را مطرح کرده که می‌تواند زمینه‌ساز جذب سرمایه‌گذاری چینی در بخش‌های سلامت و فناوری شود. در سال‌های اخیر، روابط اقتصادی ایران و چین بیش از هر زمان دیگری به‌هم گره خورده است. در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به بازارهای جهانی را محدود کرده، چین به‌عنوان یک قدرت اقتصادی شرقی، به شریک اول تجاری ایران بدل شده است.

سند روی زمین مانده!

براساس آمار رسمی، چین در سال ۱۴۰۳ بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران بوده است. نقطه عطف این روابط، امضای «سند همکاری جامع ۲۵ساله» در سال ۱۳۹۹ بود که در سال ۱۴۰۰ وارد فاز اجرایی شد. این سند که با عنوان «مشارکت راهبردی جامع» شناخته می‌شود، حوزه‌هایی چون انرژی، زیرساخت، حمل‌ونقل، فناوری، بانکداری، گردشگری و آموزش را دربرمی‌گیرد. مقامات ایرانی این توافق را گامی در راستای مقابله با تحریم‌ها و گسترش نفوذ اقتصادی ایران در آسیا ارزیابی کردند. با این حال، تاکنون بخش عمده‌ای از مفاد این سند، به‌ویژه در زمینه سرمایه‌گذاری‌های واقعی و پروژه‌های اجرایی، در حد وعده باقی مانده است. اما اگر الزامات اجرایی این معاهده به‌درستی رعایت شود، این معاهده می‌تواند به‌عنوان یک نقطه‌عطف در تاریخ همکاری‌های اقتصادی ایران با شرق آسیا ثبت شود.

روابط اقتصادی ایران و چین از نگاه آمار

در سال‌های اخیر، روابط تجاری ایران و چین بر بستری از نیازهای اقتصادی و مناقشات بین‌المللی شکل گرفته است. در شرایطی که غرب با تحریم‌ها فشار بر اقتصاد ایران را افزایش داده، چین به یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران بدل شده؛ شریکی که هم منابع را تامین می‌کند و هم مشتری اصلی صادرات غیرنفتی ایران است.

براساس آمار رسمی اداره کل گمرک ایران، حجم تجارت غیرنفتی ایران و چین در سال منتهی به ۲۰ مارس ۲۰۲۵ (مطابق سال مالی ایران) معادل ۳۴.۱ میلیارد دلار بوده است. از این میزان، صادرات ایران به چین به ارزش ۱۴.۸ میلیارد دلار، نشانگر جایگاه چین به‌عنوان بزرگ‌ترین مقصد صادرات غیرنفتی ایران است. همچنین ایران در این دوره حدود ۱۹.۳ میلیارد دلار کالا از چین وارد کرده است.

گمرک چین نیز آمار پنج‌ماهه اول سال ۲۰۲۵ را منتشر کرده که نشان می‌دهد حجم تجارت 2 کشور به ۳.۶۷۶ میلیارد دلار رسیده است. این رقم شامل ۳.۲۲ میلیارد دلار صادرات چین به ایران و ۱.۴۵۶ میلیارد دلار واردات چین از ایران می‌شود. در این مدت، صادرات چین به ایران با کاهش ۲۱ درصدی و واردات چین از ایران با کاهش ۱۸درصدی نسبت به سال قبل مواجه بوده‌اند.

 با این حال، در ماه مه ۲۰۲۵، تجارت 2 کشور، ۳ درصد رشد داشته و به ۸۷۳ میلیون دلار رسیده است. صادرات چین به ایران ۶۰۷ میلیون دلار (رشد یک درصدی) و واردات چین از ایران ۲۶۶ میلیون دلار (رشد ۹ درصدی) بوده است.

همچنین براساس آمار، صادرات ایران به چین عمدتا شامل نفت خام، میعانات گازی، مواد پتروشیمی و معدنی است، در حالی‌که واردات ایران از چین بیشتر کالاهای مصرفی، تجهیزات صنعتی، ماشین‌آلات و محصولات الکترونیک را در بر می‌گیرد. این توازن تجاری، به‌باور بسیاری از کارشناسان، به‌نفع چین رقم خورده است و در بلندمدت می‌تواند به تضعیف صنایع داخلی ایران منجر شود.

در تحریم هم کار می‌کنیم

مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک ایران و چین با توجه به جایگاه کشور چین به‌ عنوان یکی از شرکای اصلی تجاری ایران در خصوص تجارت ایران و چین و اینکه در این مسیر با چه موانع عمده‌ای مواجه هستیم به صمت گفت: تجارت خارجی سه پایه اصلی دارد؛ بانک، بیمه و حمل‌ونقل. در این ۳ حوزه تحریم هستیم. اینکه بگوییم این مانعی است که ما نتوانسته‌ایم تجارت کنیم، درست نیست اما به‌هرحال تجارت ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد. سال گذشته کشور حدود ۱۵۰ میلیارد دلار در تجارت جهانی فعال بوده و صادرات و واردات داشته است. بنابراین، در تحریم هم کار می‌کنیم.

وی با اشاره به اینکه اگر تحریم‌ها رفع شود چه چشم‌اندازی در تجارت با چین قابل تصور است، افزود:

امروز اگر تحریم از اقتصاد ایران برداشته شود، رابطه تجاری ایران و چین به‌طور خودکار به حدود ۶۰ میلیارد دلار خواهد رسید. چون می‌توانیم نفت بفروشیم و از شرکت‌های بزرگ و درجه‌یک در چین که به‌سبب تحریم در حال حاضر به ما کالا نمی‌فروشند، کالا بخریم. الآن و در شرایط تحریم‌ها با واسطه‌ها و شرکت‌های درجه‌دو کار می‌کنیم که هم هزینه را بالاتر می‌برد، هم کیفیت را پایین می‌آورد و هم ما را محدودتر می‌کند. اگر تحریم نباشد، می‌توانیم خیلی وسیع‌تر و آزادتر با چین تجارت کنیم.

رئیس اتاق مشترک ایران و چین با فرض تداوم تحریم‌ها، پیشنهادهایی برای افزایش حجم تجارت غیرنفتی ایران با چین را مطرح کرد و گفت: یک نکته اصولی وجود دارد که نقطه‌ضعف تجارت خارجی ایران است و خیلی ربطی به تحریم ندارد. هر سال حدود ۵۵ درصد از آنچه به‌ عنوان صادرات غیرنفتی به دنیا می‌فرستیم، محصولات مبتنی بر نفت است؛ یعنی گاز، میعانات، پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی. دو مسئله وجود دارد. یکی اینکه این‌ها محصول نیستند و مواد خام‌اند. دوم اینکه بخش خصوصی در آن نقشی ندارد و همه چیز به‌دست شرکت‌های حاکمیتی است.

 

همکاری با چین، نجات‌دهنده اقتصاد ایران

امیر حیات‌مقدم، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، بااشاره به سفر رئیس‌جمهور به چین و حضور در اجلاس سازمان همکاری شانگهای اظهار کرد: چین امروز به‌عنوان یک قدرت بزرگ اقتصادی در جهان مطرح است؛ موضوعی که حتی امریکا و کشورهای غربی نیز به آن اذعان دارند و حتی خود رئیس‌جمهور امریکا، بارها نسبت به قدرت اقتصادی چین و نفوذ این کشور در عرصه جهانی اظهار نگرانی کرده است.

وی افزود: کشورهایی که عضو سازمان شانگهای هستند، بخش قابل‌توجهی از جمعیت جهان را پوشش می‌دهند و در صورتی که در یک حوزه، به‌ویژه اقتصاد همگرایی داشته باشند، می‌توانند نقش بسیار جدی در توازن اقتصادی دنیا ایفا کنند. از این منظر، ارتباط نزدیک با چین در گام نخست و عضویت فعال در سازمان شانگهای در گام دوم، برای ایران اهمیت خاصی دارد؛ به‌ویژه در شرایطی که امروز جمهوری اسلامی با یک جنگ اقتصادی تمام‌عیار از سوی امریکا و غرب مواجه است، این موضوع می‌تواند پشتوانه‌ای محکم برای کشور باشد.

وی بااشاره به تاکیدات رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت ارتباط با چین و حضور فعال در شانگهای گفت: شرکت رئیس‌جمهور در این اجلاس و حضور او در مراسم ملی چین در کنار رئیس‌جمهور چین، رئیس‌جمهور روسیه و رهبر کره شمالی، بازتاب‌های مهمی در سطح بین‌المللی خواهد داشت. این حضور، در شرایط تهدیدات امریکا علیه جمهوری اسلامی، می‌تواند نقشی موثر در ایجاد توازن اقتصادی و حتی نظامی در جهان ایفا کند.

این عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس بااشاره به نقش این سفر در مبادلات اقتصادی و کاهش تحریم‌ها باتوجه به طرح موضوع فعال‌سازی مکانیزم ماشه، گفت: به‌نظر می‌رسد جریان مکانیزم‌ماشه، بیش از آنکه جنبه عملیاتی داشته باشد، جنبه روانی دارد. جنبه روانی آن پررنگ‌تر از جنبه اجرایی است؛ چراکه تحریم‌هایی که ذیل این مکانیزم مطرح می‌شود، چندان تاثیرگذار و سنگین بر اقتصاد ایران نخواهد بود. همان‌گونه که در گذشته نیز تحریم‌های جدی برجام به‌طورکامل رفع نشد و حتی بدون فعال شدن مکانیزم‌ماشه هم، ایران تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار داشت.

وی تصریح کرد: آنچه اهمیت دارد، این است که ارتباط ایران با اقتصادی پویا و جهانی همچون چین، در مبادلات اقتصادی و در مقابله با تحریم‌های تحمیلی غرب می‌تواند بسیار موثر باشد. در واقع حضور رئیس‌جمهور و وزیر اقتصاد در روز ملی چین و اجلاس شانگهای، باتوجه به حضور کشورهای متعدد و اقتصادهای بزرگ دنیا، می‌تواند پشتوانه‌ای محکم برای جمهوری اسلامی در برابر فشارهای تحریمی و تهدیدات غرب باشد.

سخن پایانی

آمار نشان می‌دهد، چین همچنان در رأس هرم تجاری ایران قرار دارد. این رابطه می‌تواند فرصتی برای تقویت صادرات غیرنفتی باشد. چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان و بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران، در دهه گذشته بخش عمده‌ای از تبادلات کالایی و سرمایه‌ای ایران را به خود اختصاص داده است.

بااین‌همه تفکیک داده‌های سالانه و مقایسه ماهانه، ضرورت تبیین راهبرد تجاری متعادل‌تر و پایدارتر را نشان می‌دهد. همچنین با اجرایی‌ شدن کامل معاهده ۲۵ساله ایران و چین، انتظار می‌رود حجم سرمایه‌گذاری مستقیم چین در ایران افزایش یابد.