«تجارت آزاد با اوراسیا» اتفاقی بزرگ در تجارت کشور است که از نیمه سال 1398 و به‌دنبال امضای موافقتنامه موقت، تلاش‌های بسیاری برای آن صورت گرفت و از اوایل سال ۱۴۰۱ نیز در زمینه امضای توافقنامه نهایی آن امیدواری‌هایی داده شد. حال به‌تازگی معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه خبر داد که ۴ دی موافقتنامه تجارت آزاد با اوراسیا در سن‌پترزبورگ امضا می‌شود. امضای نخستین قرارداد تجارت آزاد ایران با کشورهای اوراسیا یکی از اتفاقات مهمی است که نمی‌توان از تاثیرات مثبت آن غافل شد؛ آن هم درست زمانی که تجارت کشور در زندان تحریم‌ها اسیر است. البته انتقاداتی نیز در زمینه این نوع تجارت ازسوی تجار بیان می‌شود که یکی از آنها کاهش سود است؛ در هر حال باید مزایا و معایب آن ازسوی کارشناسان بررسی شود.

بی‌شک دستیابی به بازار هدف ۱۸۰ میلیون نفری می‌تواند توسعه روابط تجاری را به همراه داشته باشد، اما باید دید ایران، ظرفیت‌های استفاده از این فرصت کم‌نظیر را دارد؟ صمت در این گزارش به بررسی مزایا و چالش‌های تجارت آزاد با اوراسیا از نگاه کارشناسان پرداخت.

دروازه‌ای به بازار 300 میلیارد دلاری

اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک پیمان منطقه‌ای است که در سال ۲۰۱۴ بین رهبران روسیه، قزاقستان و بلاروس به امضا رسید و سپس ارمنستان و قرقیزستان در سال ۲۰۱۵ به آن پیوستند. هدف اصلی بنیان‌گذاران این پیمان مهم منطقه‌ای مقابله با دخالت‌های اقتصادی و سیاسی اتحادیه اروپا و کشورهای غربی در امور کشورهای آسیای مرکزی و سایر کشورهایی است که در آینده به این اتحادیه می‌پیوندند.این اتحادیه با برخورداری از حدود ۱۸۳ میلیون نفر جمعیت فعال، دارای هزار و ۹۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، رتبه اول در تولید نفت ، رتبه دوم در تولید گاز و رتبه چهارم در تولید برق است که یکی از پررونق‌ترین بازارهای سرمایه‌گذاری در جهان به‌شمار می‌آید.روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان، ۵ کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بازاری با ارزش بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار دارند که این امر می‌تواند تاثیر چشمگیری بر آمار تجاری ایران بگذارد. همچنین باتوجه به روابط مناسبی که ایران با همسایگان خود برقرار کرده، این اتفاق دستاوردهای چشمگیری خواهد داشت. ازسوی دیگر ارمنستان به‌دلیل مرز مشترک زمینی، دروازه طلایی ایران برای تجارت با این اتحادیه محسوب می‌شود و مسیری هموار برای ترانزیت کالا به مقاصد دورتر و کشورهای اروپایی است.

هرچند برقراری تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا از مهم‌ترین اهداف دولت سیزدهم بود و مذاکرات در این زمینه با سرعت انجام شد، اما از آنجایی که تلاش برای امضای این توافقنامه به دولت قبل بازمی‌گردد، نمی‌توان آن را تنها برگ زرین دولت سیزدهم دانست.آبان سال ۱۳۹۸، موافقتنامه تجارت ترجیحی با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای مبادله بیش از ۸۰۰ کالا به اجرا در آمد و از آن زمان تا دی ۱۴۰۱ مذاکرات برای تبدیل این توافق به مبادله آزاد کالاها میان این ۵ کشور ادامه داشت تا در نهایت اعلام شد توافقنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۴ دی‌ ۱۴۰۲ (۲۵ دسامبر ۲۰۲۳) در نشستی با حضور مقاماتی از ۶ کشور طرف قرارداد در سن‌پترزبورگ روسیه امضا می‌شود. کامبیز میرکریمی، نایب رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه گفت: از نیمه دوم 1402 و با تایید کشورها، تعرفه ۹۷ درصد کالاهای مورد مبادله ایران با 5 کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به صفر می‌رسد که موجب چند برابر شدن آمار واردات و صادرات خواهد شد. از سوی دیگر به‌عقیده کارشناسان آزادسازی تجاری و تسهیل دسترسی کم‌هزینه به بازارهای بین‌المللی، سبب بهبود فضای کسب‌وکار می‌شود و نیروی کار نیز از این سیاست منتفع خواهد شد. لازم به ذکر است که تجارت آزاد، مدل تجاری است که در آن کالاها و خدمات بدون محدودیت‌های دولتی، بین یا درون کشورها انتقال می‌یابد که این محدودیت‌ها شامل مالیات و تعرفه است. تفاوت تجارت آزاد با دیگر روش‌های تجاری این است که تخصیص کالا در میان کشورها براساس قیمت‌های مصنوع صورت می‌گیرد که ممکن است بازتاب واقعی عرضه و تقاضا باشند. تجارت آزاد یکی از عناصر کلیدی بازار آزاد است و بازار آزاد همان اقتصاد آزاد است که در آن خریداران و فروشندگان بدون هیچ قید و شرطی از لحاظ نرخ و مقدار باهم معامله می‌کنند و هیچ اجباری در خرید و فروش نیست.

نگاهی به تجارت ایران و اوراسیا

حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اوراسیا براساس آمار رسمی گمرک جمهوری اسلامی، در ۷ ماه اول سال جاری ۸ میلیون تن به ارزش ۴.۲ میلیارد دلار بوده است. در این مدت ۵۳۲ میلیون و ۱۱۱ هزار دلار کالا به فدراسیون روسیه، ۲۳۵ میلیون و ۲۴۰ هزار دلار به ارمنستان، ۱۰۴ میلیون و ۵۴۴ هزار دلار به قزاقستان، ۴۰ میلیون و ۳۰۴ هزار دلار به قزقیزستان و ۹ میلیون و ۶۵۰ هزار دلار به بلاروس صادر شد. بیشترین میزان افزایش صادرات به کشورهای عضو اوراسیا به ۲ کشور فدراسیون روسیه و قرقیزستان بوده که به ترتیب ۳۰ و ۲۰ درصد است.

میزان تبادلات تجاری ایران با کشورهای عضو در سال گذشته، ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بوده که از این میزان یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار صادرات ایران به اوراسیا و بیش از یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار واردات از کشورهای اوراسیا بوده است.در سال ۱۴۰۰ بیش از ۱۳ میلیون و ۱۲۷ هزار تن کالا به ارزش ۵ میلیارد و ۶۴۳ میلیون دلار بین ایران و اعضای اتحادیه اقتصادی-گمرکی اوراسیا تبادل شد که رشد ۵۱ درصدی در وزن و ۶۶ درصدی در ارزش داشته است.تجارت ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۹۹ حدود ۳ میلیارد و ۴۰۷ میلیون دلار بود که سهم صادرات کالاهای ایرانی در این تجارت ۳۱ درصد و واردات از این کشورها ۶۹ درصد بوده است.اتحادیه اوراسیا در سال ۹۸ خریدار یک میلیارد و ۷۴ میلیون دلار کالای ایرانی بوده است. همچنین میزان واردات از این اتحادیه یک میلیارد و ۳۴۲ میلیون دلار بوده که نسبت به سال ۹۷ افت ۱۱ درصدی در ارزش را تجربه کرده است.

کالاهای وارداتی و صادراتی ایران و اوراسیا

اقلام عمده صادراتی ایران به اوراسیا شامل پسته درون‌ غلاف‌سخت، فلفل‌فرنگی، سیب، کشمش تیزابی بی‌دانه و فرش پلی‌استر بوده‌اند. همچنین ایران توانسته فرش از مواد نسجی سنتتیک یا مصنوعی، رب گوجه‌فرنگی و گوجه فرنگی گلخانه‌ای به این منطقه صادر کند. خرما مضافتی، پوشش و رنگ‌ها، محصولات سرامیکی، انواع میگو و کاهو کروی نیز جزء اقلامی هستند که در سبد صادراتی ایران به ۵ کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا قرار داشته‌اند. همچنین ایران انواع کاتالیست‌ها، تجهیزات پزشکی، توربین‌ها و تجهیزات صنعتی، لوازم خانگی و قطعات خودرو را به کشورهای عضو اوراسیا صادر می‌کند که مربوط به بخش صنعتی کشور هستند.بیشترین واردات از میان اقلام ترجیحی به ترتیب عبارتند از روغن خام دانه آفتابگردان، سایر بذر جو، ذرت دامی، چوب اره شده، نخ پلی‌آمید، کاتالیزورها از پلاتین، سایر داروها، نخود رسمی، نخود معمولی، روغن خام کلزا یا کانولا، کاغذ روزنامه، محصولات تخت نورد‌شده از آهن یا فولاد غیرممزوج، تخته که دارای دولایه بیرونی از چوب سوزنی برگ‌ها باشد، دانه کلزا تراریخته و نخ اکریلیک یا مدآکریلیک.مجموع صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۱۴۰۰ یک میلیارد و ۱۱۶ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۹ یک میلیارد و ۴۳ میلیون دلار بوده است. با درنظر گرفتن رقم ۳۷۸ میلیارد دلار واردات ۵ کشور ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه در سال ۱۴۰۱ سهم ایران از این بازار کمتر از نیم درصد بوده است.بررسی‌ها نشان می‌دهد باوجود ظرفیت‌های بسیار بالایی که برای تجارت بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اروسیا وجود دارد، بخش زیادی از این ظرفیت‌ها در حد فرصت باقی مانده است.

حال باید دید تجارت آزاد می‌تواند سهم ایران را در این بازار 180 میلیون نفری افزایش دهد؟

تا نیمه دوم ۱۴۰۳ منتظر نتایج بمانید

مهدی ضیغمی، رئیس سازمان توسعه تجارت ایران درباره توافق تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا به صمت گفت: برقراری تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا بی‌شک اتفاق بزرگی برای کشور است و این اتحادیه برای شروع تجارت آزاد بهترین انتخاب بود. همچنین با امضای موافقتنامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آینده نزدیک و دسترسی به بازار ۱۸۰ میلیون نفری و ۳۸۰ میلیارد دلاری منطقه شاهد همکاری‌های تجاری بیشتر با کشور‌های عضو خواهیم بود، زیرا بسیاری از کشورها نظام تجارت آزاد یا تعرفه ترجیحی منطقه‌ای دارند که این می‌تواند راه ورود به این کشورها باشد. همچنین ظرفیتی برای سایر کشورها به‌ویژه کشورهای همسایه ایران ایجاد می‌شود که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها تجارت با کشورهای حوزه اوراسیا را افزایش دهند.

وی با اشاره به انتقاد برخی از تجار مبنی بر سود کم حاصل از تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا و افزایش واردات بیان کرد: این یک واقعیت است که افزایش صادرات، افزایش واردات را نیز به همراه خواهد داشت، اما در تجارت آزاد، چندین نظام و ساختار وجود دارد که مانع ورشکستگی یا ضرردهی صنایع داخل خواهد شد. در کل شاهد واردات بی‌رویه نخواهیم بود و تنها ممنوعیت واردات برخی از کالاها برداشته می‌شود و روند تخصیص ارز و ثبت‌سفارش مانند گذشته است.

به نفع ایران است

ضیغمی با اشاره به مزیت‌های تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا اظهار کرد: ایران یک اقتصاد مکمل برای کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و بهترین مسیر ترانزیتی و امن را به‌منظور دسترسی این کشورها به آب‌های آزاد بین‌المللی دارد و می‌تواند بازیگر اصلی این تجارت باشد. از سوی دیگر واردات برخی از محصولات از کشورهای حوزه اوراسیا برای ما مفیدتر خواهد بود. همچنین در مقایسه تجارت با سایر اتحادیه‌ها مانند بریکس، شانگهای و... این تجارت آزاد بیشتر به نفع ایران خواهد بود، زیرا تاکنون به‌دلیل تعرفه بالا امکان صادرات برخی از کالاها به کشورهای اوراسیا را نداشتیم.

توسعه حمل‌ونقل

رئیس سازمان توسعه تجارت ایران درباره ظرفیت‌های حمل‌ونقل برای توسعه تجارت با کشورهای اوراسیا گفت: در راستای توسعه حمل‌ونقل اتفاقات خوبی رخ داده است؛ برای مثال در چند سال اخیر در حوزه واردات کشنده موفق عمل کردیم. همچنین در سال جاری حدود ۸ کشتی به دریای خزر اضافه شده است.

در انتظار تصمیم مجلس!

ضیغمی با اشاره به امضای توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا در اوایل دی ۱۴۰۲ اظهار کرد: این توافقنامه باید بعد از امضا برای تصویب به مجلس هر ۵ کشور ارسال شود تا پس از آن شاهد کاهش تعرفه‌ها باشیم. در واقع بروز نتایج این توافق در ۱۴۰۳ به زمان تصویب آن در مجلس بازمی‌گردد. البته باتوجه به دوره جدید مجلس اگر تا ۳ ماه اول ۱۴۰۳ تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا به تصویب مجلس برسد، شاهد بروز تدریجی اثرات آن در 6 ماه دوم ۱۴۰۳ خواهیم بود.

انتظار معجزه نداشته باشید

مهدی خورسند، کارشناس ارشد مطالعات اوراسیا درباره توافق تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا به صمت گفت: تجارت آزاد با اوراسیا بازاری را که در طول چند دهه گذشته به‌دلیل تحریم‌ها از دست داده‌ایم، به ما بازمی‌گرداند. این موضوع کمک خواهد کرد تا از فشار تحریم‌های اقتصادی علیه خود بکاهیم. بزرگ‌ترین مزیت این تجارت آزاد بعد از پیدا کردن بازار بزرگ، تثبیت جایگاه ژئوپلتیک ایران در کریدورهای ترانزیتی آنها است.

وی با اشاره به کالاهای صادراتی مورداستقبال این کشورها اظهار کرد: این کشورها دارای فناوری‌های پیشرفته نیستند و می‌توان به آنها به‌عنوان یک بازار درجه دوم برای صادرات کالا با ارزش‌افزوده مناسب نگاه کرد. همچنین در حوزه کشاورزی، صنایع ساختمانی و خدمات فنی‌مهندسی می‌توان در این بازار فعالیت داشت، اما لازمه آن توجیه تجار و صنعتگران برای شیوه همکاری و ساختارشناسی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا است تا به این واسطه سهم بیشتری از بازار را به‌دست آوریم.

کلید مقابله با تحریم‌ها

این کارشناس ارشد مطالعات اوراسیا با اشاره به مزیت‌های تجارت آزاد ایران با کشورهای اوراسیا بیان کرد: باتوجه به شرایط تحریمی بی‌شک پیدا کردن یک بازار جدید، فرصت مناسبی است، اما باید واقع‌بین باشیم و از این کشورها انتظار یک اتحادیه قوی که نیازهای اساسی اقتصادی را برطرف می‌کند، نداشته باشیم. البته شاید بتوان در همکاری با روس‌ها این نگاه را داشت، زیرا با دادوستدهای تجاری با این کشور علاوه بر بازار کالاها، بر وزن اقتصادی و سیاسی ما نیز افزوده می‌شود. در مجموع به‌دلیل همکاری در تجارت آزاد با این کشورها زمینه همکاری‌های امنیتی و سیاسی بیشتری فراهم خواهد شد. همچنین امریکا با تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران دیگر تنها با مخالفت ایران روبه‌رو نخواهد شد، بلکه کشورهای حوزه اتحادیه اوراسیا نیز به‌دلیل تجارت آزاد با ایران نسبت به آن حساسیت نشان خواهند داد. باوجود مزایای یادشده در کل از اتحادیه اوراسیا نباید انتظار معجزه داشت و باید با یک رویکرد عقلانی صادرات‌محور و مبتنی بر ظرفیت‌های محدود این اتحادیه اقتصادی برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری کرد.

سخن پایانی

براساس نظرات کارشناسی نمی‌توان انتظار معجزه در مراودات تجاری ایران پس از امضای توافقنامه تجارت آزاد ایران با کشورهای اوراسیا داشت، اما می‌توان پیدا کردن بازارهای جدید و مقابله با تحریم‌ ها را مزیت مثبت این اتفاق دانست. از سوی دیگر توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا زمینه ایجاد اشتغال و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی در مناطق آزاد جنوبی و شمالی را فراهم خواهد کرد، زیرا در این مناطق سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان از یک سو از معافیت مالیاتی کامل برای تولید کالاها با هدف صادرات به بازارهای هدف اوراسیا برخوردارند و از سوی دیگر در بازارهای هدف از تعرفه ترجیحی بهره‌مند خواهند شد. در نتیجه با تولید کالا با هزینه پایین‌تر در این مناطق و با هزینه گمرکی پایین در بازارهای هدف می‌توان قدرت رقابت بالایی در میان رقبا داشت.در مجموع همکاری ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا نویدبخش توسعه تعاملات اقتصادی با کشورهای مختلف به‌ویژه در شرایط تحریم است و می‌توان آن را شانس بزرگ اقتصادی دانست. با این حال برای مشاهده نتایج تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا باید تا ۶ ماهه دوم سال ۱۴۰۳ صبر کرد.