صادرات نفتی در این مدت به حداقل رسید و ارز حاصل از این صادرات نیز دشوارتر از هر زمان دیگری به کشور بازمی‌گشت. واردات مواد اولیه و کالاهای ضروری نیز در این ایام با دشواری‌های فراوانی انجام می‌شد و در بسیاری از مقاطع، کشور با کمبود مواد اولیه و کالاهای ضروری و اساسی مواجه بود.

در هر حال با توجه روند رو به جلو مذاکرات به نظر می‌رسد کارشناسان اقتصاد به روزهای پیش رو برای توسعه اقتصادی و تجاری کشور امیدوارتر هستند. اما چه برنامه‌هایی پس از تحریم‌ها لازم است تا بتوانیم شرایط اقتصادی کشور را به شکل مطلوب برگردانیم. آیا پس از این دوران سخت و دست و پا زدن برای صادرات غیرنفتی بخش خصوصی، باز هم به دامن اقتصاد نفتی بازمی‌گردیم یا می‌توان برنامه‌های دیگری برای هدایت تجارت در مسیر اصلی آن در نظر گرفت. صمت در این پرونده با توجه به روند مذاکرات، آینده تجارت و اقتصاد کشور را در گفت‌وگو با کارشناسان این حوزه بررسی کرده است.

شرط لازم؛ اما ناکافی

بسیاری از کارشناسان اقتصادی تاکید دارند؛ رفع تحریم‌ها با تمام اهمیتی که در گشایش‌های تجاری کشور دارد، فقط یکی از شرایط لازمی است که در مسیر تجارت کشور برای رسیدن به هدف توسعه اقتصادی قرار دارد. ما علاوه‌بر رفع تحریم‌ها، نیاز داریم تعاملات تجاری و اقتصادی خود را با نهادهای بین‌المللی افزایش دهیم و با رفع موانعی مانند FATF زمینه را برای بهبود وضعیت اقتصاد فراهم کنیم.

در کنار این موارد بسیاری از کارشناسان معتقدند تجارت و اقتصاد آسیب‌دیده کشور در طول این سال‌ها در عین اینکه معلول تحریم‌ها و مشکلاتی مانند FATF باشد، به دلیل اتخاذ سیاست‌های غلط در حوزه اقتصاد و تجارت گرفتار شرایط بحرانی شده است؛ بنابراین نیاز به آسیب‌شناسی درونی و پایه‌ای نیز در حوزه اقتصاد و تجارت وجود دارد. ما همچنان در بسترهای مورد نیاز کشور در بحث تولید با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستیم؛ تولیدکنندگان بخش خصوصی همچنان توان کافی برای هدف‌گذاری‌های برون‌مرزی ندارد؛ ابزارهایی مانند رایزن‌های بازرگانی نقش خاصی را دستیابی به بازارهای هدف ایفا نمی‌کنند و بخش‌های اقتصادی و تجاری کشور همچنان در بسیاری موارد به یکدستی لازم نرسیده‌اند و به صورت جزیره‌ای فعالیت می‌کنند؛ بنابراین اگر می‌خواهیم در دورانی که تحریم‌ها به نفع اقتصاد ایران لغو شده‌اند استفاده بهینه‌ای را وضعیت موجود ببریم، باید برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدتی را برای حوزه تجارت تدوین کنیم.

باید به تجارت روز دنیا برسیم

ابراهیم بهادران، مشاور عالی رئیس اتاق بازرگانی تهران: اگر بخواهیم نگاهی کلی به موضوع رفع تحریم‌ها و تاثیر آن بر روابط تجاری کشور داشته باشیم، تقریبا همه صاحب‌نظران، کارشناسان و فعالان اقتصاد اتفاق نظر دارند که توافقات انجام‌شده و رفع تحریم‌ها باعث می‌شود تجارت کشور سیستم‌های ابتدایی بازرگانی را کنار بگذارد و از مزایای تجارت نوین جهانی بهره‌مند شود. در حقیقت در این سال‌ها تحریم‌های اقتصادی تحمیل شده بر کشور باعث شده بود از تجارت پیشرفته جهانی فاصله بگیریم و روش‌هایی برای مبادلات تجاری مورد استفاده قرار دهیم که در کشورهای دیگر منسوخ شده بود. به‌عنوان مثال، استفاده از صرافی‌ها برای نقل و انتقالات پولی به جای بانک، یک روش غیراستاندارد، هزینه‌بر و با احتمال خطر بالا بود که ناچار به استفاده از آن بودیم. این شیوه در بسیاری موارد هزینه‌های بالایی را به دلیل اقدامات واسطه‌ای به هزینه‌های سربار تولید می‌افزاید. همین فرآیند نرخ تمام‌شده کالا را افزایش داده و حاشیه سود را برای تولید‌کننده به حداقل می‌رساند. به‌طور قطع رفع تحریم‌ها، اثرات منفی این موارد را در مبادلات تجاری کشور اصلاح می‌کند و به حداقل می‌رساند.درصورت رفع تحریم‌ها، کشور برای صادرات نفت و واردات مواد اولیه و کالاهای اساسی مورد نیاز خود ملزم به روش‌های پرهزینه دور زدن تحریم‌ها نیست و می‌تواند این مبادلات تجاری را نیز به جریان عادی تجارت بازگرداند و هزینه‌های مربوط به تجارت را کاهش دهد. در عین حال ارز حاصل از مبادلات با دردسرهای کمتری به کشور می‌رسد و تولیدکنندگان را برای تداوم فعالیت خود تشویق می‌کند.

البته این مزایا تنها مربوط به طرف‌های ایرانی حاضر در این مبادلات نیست و شرکت‌های خارجی طرف تجارت ما نیز از این پس با آسودگی بیشتری به تداوم مبادلات تجاری با ایران فکر می‌کنند. بسیاری از شرکت‌هایی که در دوران تحریم همچنان ارتباط تجاری خود را با ایران حفظ کرده بودند، از این شیوه مبادلات راضی نبودند و حتی احتمال داشت با اعمال فشار بیشتر از سوی کشورهای تحریم‌کننده مجبور به قطع روابط تجاری خود با ایران شوند. علاوه‌بر این، بسیاری از موانعی که از آن به‌عنوان خودتحریمی‌ها یاد می‌کنند نیز به دلیل همین تحریم‌ها حاصل شده‌ بودند که طبیعتا با ورود به شرایط جدید و رفع تحریم‌ها می‌توان امید داشت این مشکلات نیز برطرف شود.

FATF را فراموش نکنیم

باید توجه داشت رفع تحریم‌ها به‌‌تنهایی نمی‌تواند گشایش‌های حداکثری را برای کشور ایجاد کند و ما در گام بعدی باید به رفع مشکلاتی مانند FATF و اتصال به شبکه بانکی جهانی بپردازیم. همچنین برای برقراری روابط بانکی با دنیا باید مشکلاتی مانند کفایت سرمایه بانک‌ها نیز مد نظر قرار گیرد تا مبادلات بانکی با سر و شکل امروزی آن در کشور انجام شوند. از دیگر مزایای رفع تحریم برای حوزه تولید و تجارت، جذب سرمایه‌گذاری‌ است زیرا در دوران تحریم جذب سرمایه در کشور منفی بوده و ما به اندازه استهلاک در این حوزه، جذب سرمایه‌گذاری نداشته‌ایم.

این موضوع می‌تواند به بازسازی و تقویت صنایع کشور بینجامد که در این سال‌ها فرسوده شده و از تولید روز دنیا عقب مانده‌اند. در نهایت باید گفت توافق و رفع تحریم، حتی بدون در نظر گرفتن بسترهای مناسب استفاده از آن می‌تواند برای اقتصاد، تولید و تجارت کشور مزایای فراوانی به همراه داشته باشد اما طبیعتا برای استفاده حداکثری از آن باید اقدامات بیشتری در این زمینه در دستور کار قرار گیرد.

روزهای روشن در پیش است

حجت‌الله فرزانی، کارشناس مالی و بانکی: بسیاری از کارشناسان حوزه اقتصاد شرایط نامطلوب تجاری کشور را حاصل تحریم‌هایی علیه ایران می‌دانند و معتقدند تحقق برجام و رفع تحریم‌ها بسیاری از این مشکلات و موانع را برطرف می‌کند اما باید توجه داشت بسیاری از اثرات این رفع تحریم برای دستیابی به مزایای آن به‌طور طبیعی زمانبر است و نمی‌توان بر آنی بودن آن تاکید کرد. هرچند در کوتاه‌مدت نیز می‌توانیم شاهد آثار مطلوب این اتفاق در تجارت و اقتصاد کشور باشیم.

رفع تحریم‌ها و عادی شدن روابط با سایر کشورها در حوزه تجارت، منجر به افزایش فروش نفت ایران و توسعه صادرات نفتی و غیرنفتی ایران می‌شود. با افزایش صادرات نفتی و غیرنفتی، تراز تجاری و رشد اقتصادی بهبود خواهد یافت. امکان جذب سرمایه‌گذار خارجی، انتقال فناوری و همچنین واردات کالاهای سرمایه‌ای از دیگر مزایایی است که تاثیرات مثبت بر اقتصاد کشور خواهد داشت.

در نگاهی دیگر؛ افزایش حجم سرمایه‌گذاری یکی از عوامل مهم رونق تولید، گسترش تجارت و بهبود تراز تجاری است که می‌تواند کنترل‌کننده رکود اقتصادی باشد. ضمن اینکه مجموع این فرآیند می‌تواند مانعی در مقابل کاهش ارزش پول ملی و افزایش تورم ‌تلقی شود. به همین دلیل جذب سرمایه خارجی همواره یکی از راهبردهای کشورهای پیشرفته بوده و یکی از عوامل جدی و مهم اقتصادی به شمار می‌رود.

بنابراین دستیابی به این فرصت و اتخاذ سیاست‌های مناسب برای جذب و افزایش سرمایه‌گذاری خارجی یکی از الزامات و عوامل موثر بر رشد و توسعه اقتصاد ایران پس از تحریم به شمار می‌رود. در سال‌های گذشته به دلیل وجود تحریم‌ها آمار در این زمینه همواره منفی بوده و سرمایه‌گذاران به دلیل ریسک تجاری بالا و محدودیت‌های اقتصادی ایران، رغبت چندانی برای این کار نداشتند. باید بپذیریم رفع تحریم‌ها با تمام مزایایی که برای اقتصاد کشور دارد به معنی پایان همه مشکلات اقتصادی کشور نیست زیرا در این سال‌ها علاوه‌بر درگیری با عوامل خارجی که بزرگ‌ترین آنها تحریم بوده، همواره با مشکلات داخلی حوزه تولید و تجارت نیز دست به گریبان بوده‌‌ایم. در واقع مشکلات اقتصادی و تجاری فعلی کشور جدا از موضوع تحریم‌ها در اغلب موارد از متغیرهای درونی اقتصاد نشأت می‌گیرند. پس اگر می‌خواهیم از شرایط مطلوب ایجادشده اقتصادی و تجاری با رفع تحریم‌ها استفاده حداکثری را ببریم باید اصلاح مشکلات داخلی حوزه اقتصاد نیز به‌طور جدی در دستور کار دست‌اندرکاران و تصمیم‌گیران حوزه اقتصاد و تجارت کشور قرار گیرد که این موضوع نیز یک فرآیند به‌نسبت‌ بلندمدت است.

با تمام این تفاسیر باید پذیرفت بازگشت به برجام و رفع تحریم‌های اقتصادی حتی در کوتاه‌مدت نیز اثرات مثبت خود را به دنبال دارد و ایران می‌تواند روابط تجاری را حداقل با کشورهای هم‌پیمان با خود به شکل بهتری دنبال کند؛ هزینه‌های تولید و تجارت را کاهش دهد و تمایل سرمایه‌گذاران را برای حضور در عرصه‌های مولد تقویت کند و بی‌تردید این موضوع می‌تواند نکته مثبت و تاثیرگذاری در اقتصاد و تجارت کشور باشد.

سخن پایانی

سال‌های اخیر بیشترین فشارها در این حوزه بر دوش فعالان اقتصاد و مردم بود و بسیاری از فعالان تجارت کشور مجبور به ترک این عرصه شدند. این درحالی است که در صورت رفع تحریم، مزایای کوتاه‌مدت و بلندمدت رفع تحریم‌ها باعث می‌شود روند تجارت کشور به شکل مطلوبی ادامه پیدا کند و بازارهای هدف بیشتری برای حضور فعالان تجارت کشور وجود داشته باشد. این رویه مسیر تجارت نفت و دستیابی به ارز حاصل از آن را نیز باز می‌کند و می‌توانیم امیدوار باشیم در سال‌های آینده شکاف‌های اقتصادی ایجاد‌شده در بدنه این بخش ترمیم شود. اما در عین حال باید توجه داشت رفع تحریم‌ها به خودی خود نمی‌تواند نقشی در موفقیت‌های تجاری کشور داشته باشد. رفع تحریم‌ها صرفا یک مسیر را برای مبادلات تجاری کشور باز کرده است و اگر نتوانیم با برنامه‌ریزی‌های مدون و صحیح تجاری از این مسیر استفاده کنیم، بودن یا نبودن تحریم‌ها فرق چندانی برای اقتصاد کشور نخواهد داشت.

درعین حال برخی دیگر از کارشناسان تاکید دارند؛‌ درصورت رفع تحریم‌ها باید منتظر بازشدن مسیرهای مبادلات تجاری کشور باشیم. همچنین با رفع محدودیت‌های تبادلات پولی و بانکی می‌توان امید داشت تجارت خارجی ایران با جهش قابل توجهی روبه‌رو شود؛ البته ذکر این نکته هم ضروری است که افزایش مبادلات تجاری ایران با سایر کشورها، ارزآوری و بهبود شرایط اقتصادی، تنها در مقایسه با چند سال اخیر روابط تجاری ایران خواهد بود اما همچنان با وضعیت عادی و معمول تجارت فاصله خواهیم داشت. جبران این فاصله و رسیدن به تجارت مطلوب نیاز به برنامه‌ریزی و بسترسازی‌هایی دارد که باید توسط دولت و نهادهای دست‌اندرکار انجام شود.