بیم و امیدهای تکامل پول
یکی از دغدغه‌های اساسی هر کشوری از نظر اقتصادی این موضوع است که بتواند سیاست‌های کلان اقتصادی خود را کنترل کند و در کنار سیاست‌های مالی، امکان کنترل سیاست‌های پولی را هم داشته باشد.
حفظ کنترل سیاست‌های پولی برای هر کشوری ضروری است، زیرا به مقامات بانکی اجازه می‌دهد درباره میزان پول و نرخ‌های بهره تصمیم‌گیری و کنترل خود بر سیاست‌های پولی را حفظ کنند. تصمیم برای افزایش مقدار پول (سیاست پولی انبساطی) یا کاهش آن (سیاست پولی انقباضی) ثبات اقتصادی را کنترل و حفظ خواهد کرد. تمامی زوایای پول دیجیتال بانک مرکزی با تاکید بر توسعه اقتصادی و کنترل سیاست‌های پولی است که در مبانی نظری اقتصاد هم بسیار به آن اشاره شده است. سوالی که مطرح می‌شود، این است که اکنون پول دیجیتال بانک مرکزی یا (CBDC) چه تاثیری بر سیاست پولی و ثبات مالی و پیامدهای رفاهی ناشی از آن دارد؟ چندی پیش معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی نیز اعلام کرد: «مرحله آزمایشی ریال‌دیجیتال به‌پایان رسیده و برنامه‌ریزی برای توسعه و گسترش کاربردهای آن در حال انجام است.» آنچه محل پرسش است، اهداف و اعتبار یا پشتوانه رمزریال است. اینکه آیا ایده پول دیجیتال بانک مرکزی قابلیت الگوبرداری در هر ساختار اقتصادی را دارد یا خیر، موضوع موردبحث است. در پیش‌نویس سند ریال دیجیتال که از سوی بانک مرکزی منتشر شده، جزئیاتی درباره اعتبار و پشتوانه ریال دیجیتال مطرح نشده و تنها در تعریف پول دیجیتال بانک مرکزی آمده است: «توکن پول دیجیتال بانک‌های مرکزی، گونه‌ای از پول دیجیتال است که توسط بانک‌های مرکزی صادر شده و به‌صورت همتا به همتا موردتبادل قرار می‌گیرد.»
اما گزارش تحلیلی اندیشکده پول و ارز با عنوان «انگیزه‌ها و پیامدهای انتشار پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)» موضوعی بود که در آن به بررسی پول دیجیتال بانک مرکزی، سیاست‌های پولی، ثبات مالی و بانک‌های تجاری پرداخته شد. اما پول دیجیتال بانک مرکزی یا CBDC چیست؛ پولی که می‌تواند جایگزین پول نقد در تراکنش‌های روزانه شده و عملکرد بهتری برای رشد اقتصادی داشته باشد. صمت در همین رابطه به بررسی پول دیجیتال بانک مرکزی پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
بررسی ادبیات اقتصادی حاکی از آن است که (CBDC) یا پول دیجیتال بانک مرکزی، یک نوآوری مهم در تاریخ پول و بانکداری است. همزمان با گسترش اقتصاد دیجیتال، پول‌های دیجیتال به‌عنوان یک عامل اقتصادی جدید مقامات دولتی و بانک‌های مرکزی سرتاسر جهان را بر آن داشتند تا تحولات پول‌های دیجیتال و پیامدهای آن را مطالعه کنند. به‌مرور پرداخت‌های الکترونیک همزمان با پیشرفت فناوری ارتباطات رشد کردند و جایگزین چک‌های ارزی و کاغذی در اقتصادهای پیشرفته شدند. اما ویژگی متمایز پول‌های دیجیتال ناشی از چیست؟ استقلال آنها از مقام سیاسی یا حامی تجاری و همچنین مدیریت غیرمتمرکز و ثبت سوابق آنها برخی از این ویژگی‌های متفاوت هستند. در سال‌های اخیر، ابزارهای پرداخت مجازی و نوآوری‌هایی از جمله امکان انتشار پول‌های دیجیتال توسط بانک‌های مرکزی به‌عنوان پول دیجیتال مبتنی بر سیستم بلاک‌چین به‌وجود آمده است. پیشرفت مداوم در فناوری، پرداخت این نیاز را برای بانک‌های مرکزی ایجاد کرد تا پیامدهای سیاست‌های پولی، کارآیی پرداخت‌ها و ثبات مالی پول دیجیتال بانک مرکزی را درک کنند. اما در مطالعات مختلف معایبی مانند انرژی الکتریکی مصرفی در استخراج بیت‌کوین، از این‌رو باوجود ایجاد صرفه در هزینه‌هایی مانند پول کاغذی و فلزی ناشی از اجرای (CBDC) ممکن است هزینه‌های زیست‌محیطی ناشی از افزایش مصرف برق به‌همراه داشته باشند. برخی مطالعات نیز نشانگر همبستگی میان استفاده از پول دیجیتال و افزایش احتمالی جرم و جنایت است. مشکل دیگر مربوط به فرار مالیاتی افرادی است که از بیت‌کوین به‌جای روش‌های سنتی پرداخت آنلاین استفاده می‌کنند. استفاده از پول دیجیتال به‌منظور پولشویی نیز، یکی دیگر از نگرانیهایی است که مقام پولی ناظر بر آن تاکید دارد. از این‌رو در برخی مطالعات از آن با عنوان پول محبوب مجرمان یاد می‌شود، چراکه به‌دلیل سرعت تراکنش، عواید حاصل از جرم را می‌توان به کشور دیگری انتقال داد، اما به‌واسطه پول دیجیتال بانک مرکزی یا (CBDC) می‌توان با کنترل و نظارت دقیق از سوی مقام بانکی آن را حل و فصل کرد.
اما در کنار این نگرانی‌ها، پول دیجیتال بانک مرکزی از قدرت نظارتی برخوردار است که می‌تواند همراستا با پیشرفت در نظام الکترونیک پرداخت، محسناتی به‌همراه داشته باشد. به این معنا که مقامات نظارتی می‌توانند لیست سیاهی از سایت‌هایی که بیت‌کوین و سایر پول‌های دیجیتال که منشأ غیرقانونی دارند را ایجاد کنند و به این طریق استفاده از آن وجوه را ممنوع کنند. علاوه بر این در صورت رکود شدید اقتصادی، (CBDC) ارائه محرک‌های مالی با تامین مالی پول را تسهیل می‌کند. با فراگیر شدن (CBDC) و منسوخ شدن ارز کاغذی در جلوگیری از فرار مالیاتی، پولشویی و سایر فعالیت‌های غیرقانونی مفید خواهد بود. براساس مطالعات اخیر صندوق بین‌المللی پول استفاده از (CBDC) تسویه سریع‌تر و ایمن‌تر تراکنش‌های مالی برون‌مرزی را تسهیل خواهد کرد.
یکی از مهم‌ترین وظایف بانک‌های مرکزی دنیا، سیاست‌گذاری پولی است. سیاست پولی مجموعه تصمیم‌ها و اقدامات مقام‌های پولی کشور به‌منظور تاثیرگذاری بر سطح فعالیت اقتصادی است.
بحث دیگر، این پرسش است که پول دیجیتال بانک مرکزی تا چه میزان به ثبات مالی منجر خواهد شد؟ براساس بررسی‌ها (CBDC) به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای ثبات مالی را از طریق تقویت زیرساخت‌های مالی، بهبود شفافیت بازار مالی، افزایش انعطاف‌پذیری و سازگاری سیستم مالی و تقویت نوآوری در فناوری‌های مالی افزایش می‌دهند.
پاسخگویی سریع به شوک‌های مالی
در طول بحران‌های اقتصادی و شوک‌های مالی، سیستم‌های مالی سنتی اغلب به‌دلیل نقدینگی ناکافی یا افزیاش ریسک اعتباری با مشکل مواجه می‌شوند. در چنین شرایطی، مرجع صادرکننده (CBDC)ها بانک مرکزی است که می‌تواند به‌سرعت به تغییرات بازار پاسخ دهد. پول دیجیتال بانک‌های مرکزی در سال‌های اخیر توسط ۸۰ درصد بانک‌های مرکزی بزرگ جهان از جمله بانک خلق چین و فدرال رزرو امریکا به‌طورجدی بررسی می‌شود. بانک خلق چین سال‌ها پیشگام در تحقیقات (CBDC) بود و یکی از نخستین بانک‌های مرکزی است که قصد راه‌اندازی آن را اعلام کرده است.
پروژه ناموفق رمزپول ونزوئلا
وحید حاجی حتم‌لو، مدیرعامل پیشین بانک بین‌الملل توسعه (مقیم در ونزوئلا)؛ نکته مهم درباره ارزهای دیجیتال این است که همه ارزهای مجازی، ارز دیجیتال هستند، اما همه ارزهای دیجیتال مجازی نیستند؛ به‌عنوان‌مثال بیت‌کوین ارز مجازی محسوب نمی‌شود. پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) ارز دیجیتال است، اما ارز مجازی نیست. تفاوت رمزارزها در این است که از سوی دولت‌ها ضمانت نمی‌شوند و در سراسر دنیا هم پخش شده‌اند و شاید تورم بر آنها اثر نداشته باشد، اما یکی از معضلات آنها نوسان زیاد رمزارزها است. نمونه آن را در بیت‌کوین‌ها می‌بینید که با حمایت ترامپ یک‌باره نوسان نرخ پیدا می‌کند، اما پول دیجیتال بانک مرکزی، نسخه دیجیتال ارز فیات است و قرار هم نیست جایگزین پول نقد شود. پول دیجیتال بانک مرکزی رمزنگاری‌شده است و آن نوسان رمزارزها را نخواهد داشت، چراکه از سوی بانک مرکزی ضمانت می‌شود. آزمون خطای پول دیجیتال در تمام کشورها وجود داشته است. نمونه ناموفق آن پترو ونزوئلا است. زمانی که ونزوئلا به تورم ماهانه بیش از ۵۰ درصد رسید، با ابرتورم مواجه شد و به دنبال آن در سال ۲۰۰۷ دولت رمزارزی به نام سکه پترو را برای کمک به مبادلات خارجی و داخلی و حفظ ارزش پول به‌کار گرفت و آن را به‌عنوان نخستین ارز دیجیتال و مستقل جمهوری بولیواری ونزوئلا صادر کرد که توسط دارایی‌ها و ثروت واقعی پشتیبانی می‌شود. اما چرا دولت مادورو از پترو استفاده کرد؟ برنامه انتشار پترو به‌منظور کاهش تورم، کاهش درآمدهای نفتی به‌علت تحریم، افزایش عرضه پول، سوء‌مدیریت، جلوگیری از دلاریزاسیون جامعه و حفظ ارزش پول به این معنی بود که حجم نقدینگی و عرضه پول را کنترل کند. اگر پترو می‌توانست وظیفه حفظ ارزش پول را درست انجام دهد، از سرعت گردش پول کاسته می‌شد و همین کاهش سرعت پول، انتظارات تورمی را کاهش می‌داد، اما در برخورد با چالش‌های قانونی آن با کنگره ونزوئلا و مجلس ملی ونزوئلا متوقف و انتشار آن غیرقانونی اعلام شد.
آیا ارزریال به سرنوشت پتروارز ونزوئلا دچار خواهد شد؟
میثم حقیقی، کارشناس پولی و مالی؛ ابتدا باید ماهیت رمزریال را بررسی کرد و بعد در گام بعدی به تفاوت آن با ارزهای دیگر دیجیتال جهانی پرداخت. رمزریال با عنوان همان پول‌های بانک مرکزی است و ماهیتی شبیه به بدهی بانک مرکزی دارد، با این تفاوت که به‌شکل مجازی منتشر می‌شود و هدف بانک مرکزی این است که نقل و انتقال از طریق این ارز آسان اتفاق بیفتد و هزینه‌های چاپ پول و ضرب سکه کاهش پیدا کند.
اما پشتوانه این ارز کیست؟ و چیست؟ این مسئله مهم است. ناشر آن بانک مرکزی و پشتوانه آن هم بانک مرکزی است. اما عمده ارزهای جهانی مانند بیت‌کوین و سایر ارزهای دیجیتال پشتوانه‌ای ندارند و ناشر آنها عمدتا معلوم نیست، اما خب در فضای ایمن تبادل می‌شوند. از این‌رو ارزریال هم، همان اسکناس اما به‌شکل مجازی است و قرار است در تمامی تبادلات به‌جای اسکناس فیزیکی و معاملات از ریال دیجیتال استفاده شود.
اتفاقی که در حال حاضر هم به‌واسطه موبایل‌بانک‌ها در حال رخ دادن است. رمزریال در واقع مانند همان پرداخت‌های مستقیمی است که توسط بارکدها در ایام کرونا انجام می‌شد و از همان زمان هم مرسوم‌تر شد. در تجربه جهانی هم، نمونه ارز دیجیتالی که از سوی بانک مرکزی منتشر شده باشد، پتروارز ونزوئلا بود که در سال ۲۰۱۸ بانک مرکزی ونزوئلا به پشتوانه دارایی‌های فیزیکی از جمله طلا، الماس، آهن و نفت آن را طراحی کرد و به‌دنبال این بود که برخی پرداخت‌های خود از جمله خرید بلیت هواپیما و حمل‌ونقل عمومی و حتی پرداخت مالیات برپایه این ارز اتفاق بیفتد، اما متاسفانه آن موضوع با شکست مواجه شد، چراکه نرخ بولیوار واحد پول ونزوئلا با کاهش ارزش شدید مواجه شد و با اینکه بانک مرکزی ناشر این ارز بود، خیلی با استقبال عمومی مواجه نشد و عملا تبدیل شد به یک پروژه شکست‌خورده.
امیدواریم که بانک مرکزی ما تجربه‌ای از این دست نداشته باشد. از طرفی اعتبار ارزریال هم بسیار مهم است. باید برای تبدیل کردنش به ارزهای دیگر، قابلیت ریسک هم داشته باشد که این موضوع به‌نظر من محال است. در تمام بانک‌های مرکزی دنیا هنوز رمزارزها را به‌عنوان پول رایج و رسمی نشناخته‌اند و اینکه بانک مرکزی ما بخواهد در این میان رمزریال منتشر کند، بعید است موفق از آزمون بیرون بیاید. برداشت شخصی من این است که ریال دیجیتال فرقی با اسکناس فیزیکی ندارد و فقط می‌توانید پرداخت‌های الکترونیک به این واسطه داشته باشید.
با در نظر گرفتن نظریه مقداری پول، ریال دیجیتال شاید بتواند در سرعت گردش پول تاثیر داشته باشد، چراکه راحت‌تر و سریع‌تر از پول فیزیکی، گردش پول اتفاق می‌افتد.
به‌عنوان‌مثال یک واحد رمزریال سرعت گردش‌اش ۱۰برابر یک واحد پول فیزیکی است. از این نظر چون سرعت گردش پول را افزایش می‌دهد، در صورت موفقیت، نیاز به نقدینگی کمتری در جامعه وجود خواهد داشت. باتوجه به اینکه هزینه تمام‌شده چاپ پول فیزیکی برای بانک مرکزی بسیار است، حسن دیگرش می‌تواند این باشد که حداقل هزینه چاپ پول برای بانک مرکزی کاهش پیدا کند. مهم‌ترین موضوع این است که باید درباره چیستی رمزریال شفاف‌سازی و پشتوانه آن از سوی بانک مرکزی تعیین شود.
سخن پایانی
به‌عقیده کارشناسان، پروژه انتشار پول دیجیتال بانک مرکزی که اجرای آزمایشی آن آغاز شده، نیاز به توجه و مقدماتی دارد که در صورت فراهم نبودن انتشار رمزریال نیز با سرنوشتی همچون پترو ونزوئلا مواجه خواهد شد. پیش از هر چیز ساختار اقتصادی کشور باید اصلاح شود. از این نظر که فین‌تک‌ها وارداتی هستند و خاستگاه آنها اقتصادهای سالم است. نکته دیگر ثبات قیمت‌ها در اقتصاد است و ناترازی‌هایی که باید برطرف شوند. فرهنگ‌سازی و اراده سیاسی و اقتصاد قوی از جمله پیش زمینه‌هایی است که باید در رابطه با موفقیت پول دیجیتال در نظر گرفت. در کنار اینها گسترش بستر اینترنت و حل مشکل مقیاس‌پذیری و ریسک تحریک باید به‌درستی محاسبه شود. بستری که همچنان فراهم نشده و توقع اجرای صحیح پروژه ارزریال در آن به احتمال زیاد با شکست مواجه شود.
