هشدار سازمان محیط‌زیست

فرمانده یگان حفاظت سازمان محیط‌زیست بااشاره به کاهش دما و برودت هوا در نقاط مختلف کشور، از افزایش احتمال نزدیک شدن برخی گونه‌های جانوری به مناطق مسکونی و روستاها خبر داد و بر آمادگی کامل نیروهای محیط‌بانی در سراسر کشور تاکید کرد.

به گزارش روابط عمومی سازمان حفاظت محیط‌زیست، سردار رضا رستگار با اعلام این مطلب گفت: براساس ابلاغ انجام‌شده به نیروهای محیط‌بانی در سراسر کشور، باتوجه به شرایط جوی و سرد شدن هوا، احتمال مشاهده حیات وحش در حاشیه شهرها و روستاها افزایش یافته است. وی افزود: در همین راستا، محیط‌بانان با هوشیاری مضاعف و گشت‌های مستمر، مناطق تحت‌مدیریت را به‌صورت شبانه‌روزی رصد می‌کنند تا ضمن حفاظت از گونه‌های جانوری، از بروز هرگونه شکار غیرمجاز توسط افراد سودجو جلوگیری شود. 

فرمانده یگان حفاظت سازمان محیط‌زیست با تاکید بر ضرورت همکاری و مشارکت مردم در حفاظت از انفال طبیعی کشور اظهار کرد: مردم از هرگونه غذادهی خودسرانه به حیات وحش پرهیز کنند، چراکه این اقدام می‌تواند موجب تغییر رفتار طبیعی جانوران و ایجاد خطر برای انسان و حیوان شود.  

وی از مردم خواست در صورت مشاهده حیات وحش در اطراف مناطق مسکونی یا هرگونه فعالیت مشکوک، موضوع را از طریق سامانه ۱۵۴۰ یا با مراجعه به نزدیک‌ترین پاسگاه محیط‌بانی گزارش دهند. 

فرمانده یگان حفاظت سازمان محیط‌زیست بااشاره به خطرات تردد جاده‌ای در فصل سرما گفت: رانندگان به‌ویژه در محورهای عبوری از مناطق حفاظت‌شده، کوهستانی و حاشیه زیستگاه‌های طبیعی با احتیاط کامل و سرعت مطمئنه حرکت کنند. 

به گزارش روابط عمومی سازمان حفاظت محیط‌زیست، رستگار تاکید کرد: لغزندگی جاده‌ها، کاهش دید و احتمال عبور ناگهانی حیات وحش از عرض جاده می‌تواند خطر بروز تصادفات را افزایش دهد، بنابراین رعایت فاصله طولی، توجه به تابلوهای هشداردهنده عبور حیوانات و پرهیز از رانندگی با سرعت غیرمجاز ضروری است.

تله اکولوژیک در فضاهای انسانی

در پژوهشی با عنوان «ارزیابی و تحلیل تقابل‌های حیات‌وحش و انسان برای زیست مشترک در چشم‌اندازهای همگانی» که در نشریه «پیشگامان دانش حفاظت» (Frontiers in Conservation Science) در سال ۲۰۲۵ به چاپ رسیده، یافته‌هایی از چالش‌های بوم‌شناختی میان جوامع انسانی و جانوران وحشی در محیط‌های مشترک گزارش شده است. این مطالعه که در یک فضای دانشگاهی با ویژگی‌های اکولوژیک خاص انجام شده، نشان می‌دهد که چگونه ساختارهای انسانی به کانون تعارضات زیستی تبدیل شده‌اند.

براساس داده‌های دقیق این منبع، در مجموع ۵۷۰ رویداد مجزا ثبت شده است که تحلیل آنها لایه‌های پیچیده‌ای از تقابل میان گونه‌ها را آشکار می‌کند. از این میان، ۲۹۷ مورد به‌عنوان «مواجهه» (بدون اثر دوجانبه مستقیم) و ۲۷۳ مورد به‌عنوان «تعامل» (با اثرات متقابل) شناسایی شده‌اند. در این تعاملات، مجموعا ۴۲ گروه جانوری پایش شدند که ۳۶ گروه از آنها مستقیما درگیر تعامل با انسان بودند. گونه‌های غالب در این رویدادها شامل «کوآتی» (خرس‌راکن برزیلی)، «اردک مسکوی» و «اپوسوم گوش‌سفید» بودند که به‌دلیل انطباق‌پذیری بالا، بیشترین حضور را در مناطق انسانی داشتند.

یافته‌های آماری این گزارش نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد از تمامی تعاملات ثبت‌شده دارای پیامدهای منفی بوده‌اند. پژوهشگران ۱۶ نوع متمایز از تعاملات را بازشناسی کردند که ۱۰ مورد آن صراحتا در رده «تعارضات حیات‌وحش و انسان» جای می‌گیرند. یافته‌ها حاکی از آن است که «غذادهی ناخواسته» با اختصاص ۳۴.۰۸ درصد از کل موارد، شایع‌ترین شکل تداخل زیستی است. این پدیده به‌ویژه در نزدیکی ایستگاه‌های غذادهی به گربه‌های رهاشده و سطل‌های پسماند رخ می‌دهد؛ جایی که جانوران وحشی فرصت‌طلب برای دسترسی به کالری آسان، رفتار طبیعی شکار و جست‌وجوی غذا در جنگل را رها کرده‌اند. در رتبه‌های بعدی رویدادهای ثبت‌شده، «مواجهه‌های غیرمنتظره» با ۱۲.۴۵ درصد و «تلاش برای اجتناب از تصادف» با ۱۱.۶۱ درصد قرار دارند. تحلیل‌های مکانی دقیق ثابت کرده که کانون‌های اصلی این تداخل‌ها به شکلی معنادار در اطراف ساختمان‌های اداری، رستوران‌ها و محوطه‌های چمن‌کاری شده متمرکز است. در واقع، در دسترس بودن همیشگی بقایای خوراک انسانی و پسماندهای رها شده، یک «تله اکولوژیک» ایجاد کرده که جانوران را از عمق زیستگاه‌های طبیعی به‌سمت مناطق پرتردد انسانی می‌کشاند. این نزدیکی اجباری، تعادل غریزی حیوان را برهم زده و منجر به پدیده‌ای موسوم به «عادت‌کنی» شده است که طی آن حیوان ترس طبیعی خود از انسان را از دست می‌دهد.

یکی از یافته‌های کلیدی و دردناک این پژوهش، آمار بالای تلفات در حوادث جاده‌ای است. براساس مستندات مقاله، ۸۶.۲ درصد از حیواناتی که درگیر تصادفات جاده‌ای در محدوده مورد مطالعه شده‌اند، در دم جان خود را از دست داده‌اند. علاوه بر این، ساختمان‌های بلندمرتبه با نماهای شیشه‌ای به تهدیدی جدی برای پرندگان تبدیل شده‌اند؛ به‌طوری‌که اصابت به شیشه یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر پرندگان در این محیط مشترک ثبت شده است. از سوی دیگر، جانورانی مانند اپوسوم‌ها و برخی پرندگان به‌دلیل استفاده از زیرساخت‌های انسانی (مانند سقف‌ها و داکت‌ها) برای لانه‌سازی، به‌عنوان «جانوران مزاحم» تلقی شده و در موارد متعددی مورد آزار یا راندن قهرآمیز قرار گرفته‌اند.

پژوهشگران در بخش یافته‌های رفتاری تاکید می‌کنند که تغییر رژیم غذایی به‌سمت مواد فرآوری‌شده انسانی، نه‌تنها ساختار بدنی و فیزیولوژی جانوران را دگرگون کرده، بلکه الگوی تولیدمثل آنها را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است. دسترسی به غذای پرکالری در تمام طول سال، چرخه‌های طبیعی جفت‌گیری را مختل کرده و منجر به افزایش غیرطبیعی جمعیت برخی گونه‌های فرصت‌طلب شده است. این افزایش جمعیت به‌نوبه خود، فشار بر سایر گونه‌های حساس بومی را افزایش داده و باعث ناترازی در زنجیره غذایی محلی شده است.

درباره گونه «کوآتی»، فکت‌های مشاهده‌ای نشان می‌دهند که این جانوران به جای جست‌وجوی بی‌مهرگان و میوه‌های جنگلی، بخش عمده زمان روزانه خود را صرف گشت‌زنی در اطراف سطل‌های زباله و تکدی غذا از رهگذران می‌کنند. این تغییر رفتار، آنها را در معرض ابتلا به بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان قرار داده و خطر حملات ناگهانی ناشی از استرس را نیز افزایش داده است. همچنین، حضور سگ‌ها و گربه‌های اهلی در این مناطق مشترک، لایه دیگری از تعارض را ایجاد کرده که منجر به انتقال بیماری‌های ویروسی به حیات‌وحش و یا کشته شدن جانوران وحشی توسط حیوانات خانگی شده است.

داده‌های این منبع تایید می‌کند که سهم «زیست مسالمت‌آمیز» یا همزیستی مثبت در این میان بسیار ناچیز و زیر ۲۰ درصد بوده است. بیشتر رویدادهایی که به‌عنوان همزیستی ثبت شده‌اند، صرفا شامل مشاهدات دورادور بوده که هیچ اثر مخربی بر دوطرف نداشته، اما به‌محض نزدیک شدن فیزیکی، رویداد خیلی سریع  به‌سمت تعارض میل کرده است. این گزارش مستند می‌سازد که مدیریت ناصحیح فضاهای سبز و پسماندها، چگونه یک محیط آموزشی و تحقیقاتی را به جبهه‌ای از تعارضات بیولوژیک تبدیل کرده که در آن حیات‌وحش همواره بازنده اصلی است. فقدان موانع فیزیکی استاندارد، نبود سیستم‌های دفع زباله ضدحیوان و غذادهی از روی دلسوزی کاذب، زنجیره‌ای از حوادث را رقم زده که نتیجه آن، نابودی تدریجی رفتارهای اصیل گونه‌های وحشی و تبدیل آنها به موجوداتی وابسته به ساختارهای شهری است.

رانش اجباری جانوران به دامنه‌ها

سیاوش یاپانیان، کارشناس حیات وحش، در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: گونه‌های جانوری، به‌ویژه علف‌خواران، با آغاز فصل سرما و بارش‌های سنگین برف در ارتفاعات، با بحران کمبود شدید منابع غذایی مواجه می‌شوند. این تغییرات اقلیمی، حیوانات را ناگزیر راهی مناطق دیگر برای تهیه غذا می‌کند. در برخی موارد گونه‌هایی نظیر کل و بز از قله‌های مرتفع به‌سمت دامنه‌های پایین‌دست حرکت می‌کنند و در برخی موارد، جانوران برای دستیابی به غذا از منطقه‌ای به منطقه دیگر جابه‌جا می‌شوند. وی افزود: در گذشته، این دامنه‌ها و دشت‌های پایین‌دست همچنان جزو عرصه‌های طبیعی و بکر محسوب می‌شدند، اما امروزه با گسترش بی‌رویه ساخت‌وسازها، جاده‌ها، کارخانه‌ها و زیرساخت‌های انسانی، این مسیرها مسدود شده و حیوانات در هنگام پایین آمدن، ناخواسته با بافت‌های شهری و روستایی مواجه می‌شوند. یالپانیان بیان کرد: علاوه بر تغییر کاربری اراضی و مداخلات فیزیکی انسان در طبیعت، وضعیت نامطلوب پوشش گیاهی در بسیاری از مناطق حفاظت‌شده، این بحران اکولوژیک را تشدید کرده است. وقوع خشکسالی‌های مستمر در کنار حوادث ناگواری همچون آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌ها، منابع تغذیه‌ای حیات‌وحش را به شدت تضعیف کرده است.

این کارشناس حیات وحش ادامه داد: هنگامی که این فقر پوشش گیاهی با سرمای شدید و پوشش برف ترکیب می‌شود، حیوانات چاره‌ای جز خروج از قلمروهای امن خود و ورود به حاشیه جوامع انسانی نمی‌بینند. این جابه‌جایی اجباری، حیات‌وحش را با مخاطرات جبران‌ناپذیری روبه‌رو می‌سازد که نخستین و مهم‌ترین آنها، فروپاشی امنیت رفتاری و روانی جانوران است؛ چراکه حضور دائمی انسان‌ها، ماشین‌ها و سازه‌های مصنوعی، تعادل غریزی حیوان را بر هم می‌زند. در چنین شرایطی، جانوران در معرض انواع تهدیدها از جمله شکار غیرمجاز، تصادفات جاده‌ای در محورهای مواصلاتی و مسمومیت ناشی از مصرف زباله‌های شهری قرار می‌گیرند.

وی تصریح کرد: یکی از ابعاد نگران‌کننده این تداخل، حضور گونه‌هایی از گوشت‌خواران نظیر روباه در روستاها و شهرها است. اگرچه ورود این جانوران به سکونتگاه‌ها سابقه‌ای طولانی دارد و از گذشته‌های دور به‌دلیل در دسترس بودن مرغ و خروس در روستاها رخ می‌داده، اما امروزه مدیریت ناصحیح پسماندها در حاشیه شهرها، الگوی تغذیه‌ای این اکوسیستم‌ها را دچار اخلال جدی کرده

 است. یالپانیان اضافه کرد: برای حیوانات پسماندهای رهاشده، منبعی راحت اما بسیار خطرناک به‌شمار می‌رود. زباله‌های انسانی حاوی انواع آلودگی‌ها، شیشه و قوطی‌های فلزی هستند که می‌توانند باعث آسیب فیزیکی یا مرگ حیوان شوند، اما خطر بزرگ‌تر، خروج این گونه‌ها از چرخه طبیعی شکار و تغییر ماهیت زیستی آنهاست.

وی بااشاره به اینکه در مواجهه با این پدیده، رفتار جوامع انسانی نقشی تعیین‌کننده در حفظ یا نابودی اکوسیستم دارد، گفت: برخلاف تصور عمومی، مهربانی‌های خودسرانه نظیر غذادهی یا پناه دادن به حیوانات وحشی برای فرار از سرما، اقداماتی کاملا ضد محیط‌زیستی و مخرب تلقی می‌شوند. وابسته کردن حیوان به گرمای خانگی یا غذای آماده، نه‌تنها کمکی به بقای گونه نمی‌کند، بلکه منجر به تضعیف صفات وحشی، وابستگی مفرط به انسان و در نهایت حذف حیوان از چرخه طبیعی زیست می‌شود. این کارشناس حیات وحش در پایان گفت: بهترین واکنش علمی و اخلاقی در برابر حیات‌وحشی که به حریم سکونتگاه‌ها پناه آورده، عدم‌مداخله است. حیوانات باید همان‌گونه که براساس غریزه وارد این مناطق شده‌اند، بدون کسب هیچ‌گونه پاداش غذایی یا پناهگاهی، به زیستگاه‌های اصلی خود بازگردند و از آسیب‌های ناشی از تغییر رفتارهای طبیعی مصون بمانند.

سخن پایانی

مرز میان «حفاظت» و «دخالت»، نخی باریک به نام آگاهی است. تکامل میلیونی جانوران وحشی به آنها آموخته است که چگونه با سختی اقلیم کنار بیایند، اما بسیاری از گونه‌ها در برابر دست‌آموز شدن ناشی از وابستگی به انسان، بی‌دفاع هستند. پایداری اکوسیستم‌های ما در گرو حفظ فاصله مقدس میان تمدن و حیات‌وحش است. طبیعت نیازمند دلسوزی‌های احساسی ما نیست؛ بلکه نیازمند احترام به حریم‌ها، اصلاح زیرساخت‌های جاده‌ای و بازگرداندن امنیت به کریدورهایی است که قرن‌ها پیش از ما، متعلق به گونه‌های جانوری بوده است.