حرکت جامعه ایران به سوی سالمندی و کاهش نرخ فرزندآوری در میان زوجین، نگرانی‌ها درباره رشد منفی جمعیت را افزایش داده و موجب شده تا سیاست‌گذاران، مجلس و دولت‌ها به تدوین برنامه‌های تشویقی در حوزه جمعیت‌افزایی روی آورند. با این حال، یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که دغدغه‌های اقتصادی زوجین در تأمین آینده فرزندان همچنان به‌عنوان مهم‌ترین مانع در مسیر فرزندآوری مطرح است.

در همین راستا، در زمستان سال گذشته، پیمایشی با همکاری وزارت بهداشت و پژوهشکده فرهنگ جهاد دانشگاهی انجام شد که در آن، پرسش‌هایی درباره تمایل کنونی یا آینده افراد به فرزندآوری، دلایل گرایش یا عدم گرایش به داشتن فرزند، الگوی تعداد فرزندان مطلوب و ارزیابی عمومی از سیاست‌های تشویقی جمعیتی مطرح گردید. نتایج این مطالعه، تصویری واقعی و قابل تأمل از نگرش مردم در سطح جامعه نسبت به موضوع فرزندآوری ارائه داد.

جمعیت نمونه این پیمایش، ۲۵۰۰ زن متاهل در گروه سنی ۱۵ تا ۴۹ سال و مرد متاهل دارای همسر در گروه سنی ۱۵ تا ۴۹ سال از شهر‌ها و روستا‌های سراسر کشور بودند. ۴۸.۵ درصد از پاسخ‌دهندگان، زن و ۵۱.۵ درصد مرد، میانگین سنی پاسخگویان ۳۶.۵ سال، میانگین سن هنگام ازدواج ۲۲.۶ سال و میانگین سن اولین فرزندآوری ۲۵.۴ سال بود.

۸۴.۹ درصد پاسخگویان با میانگین ۱.۷ فرزند، ۲۲.۳ درصد دارای تجربه سقط جنین بودند و ۶۰.۲ درصد پاسخگویان از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده می‌کردند.

۵۴.۸ درصد پاسخگویان، شاغل و ۳۸.۷ درصد خانه‌دار، ۴۲.۲ درصد ساکن مراکز استان‌ها، ۳۵.۸ درصد ساکن سایر شهر‌ها و ۲۲ درصد ساکن روستا‌ها بودند. ۲۹.۴ درصد از پاسخگویان، وضع مالی خود را بد، ۵۴ درصد متوسط و ۱۶.۴ درصد خوب ارزیابی کردند. ۱.۴ درصد از پاسخگویان، زندگی بدون فرزند را مطلوب می‌دانستند، ۶.۵ درصد با یک فرزند و ۳۳.۵ درصد با دو فرزند موافق بودند، اما بیش از ۵۸ درصد پاسخگویان، با فرزند سوم و چهارم و حتی بیش از ۵ فرزند موافق بودند.

۲۲.۳ درصد از پاسخگویان، در حال حاضر تمایل به فرزندآوری داشتند در حالی که در پیمایش مشابه در سال ۱۳۹۵ این عدد، ۳۱.۸ درصد بود. ۷۷.۷ درصد از پاسخگویان در پیمایش سال قبل‌تر اعلام کردند که در حال حاضر تمایل به فرزندآوری ندارند و ۵۲.۱ درصد هم بابت فرزندآوری در زمان آتی بی‌رغبت بودند.

در این پیمایش، از گروهی هم که تمایل به فرزندآوری نداشتند، سوالات مرتبط با این بی‌رغبتی پرسیده شد.

۸۷.۴ درصد از این گروه به دلیل نگرانی از تامین آینده فرزندان جدید، ۸۰.۹ درصد به دلیل افزایش مشکلات اقتصادی، ۷۸.۹ درصد به دلیل درآمد ناکافی و ۷۳.۴ درصد به دلیل فقدان مسکن و فضای مناسب، یا قید فرزندآوری را زده بودند یا نمی‌خواستند فرزند جدید داشته باشند. در این فهرست، غیر از حدود ۱۴ درصد پاسخگویان که بی‌رغبتی به بچه و بی‌رغبتی به مادر بودن را به عنوان‌عدم تمایل به فرزندآوری ذکر کرده بودند، فراوانی باقی پاسخ‌ها نسبت به نتایج سوال مشابه در پیمایش سال ۱۳۹۵ افزایش معناداری داشت. بخش دیگری از پیمایش، سوال درباره تاثیر سیاست‌های تشویقی بر تمایل به فرزندآوری بود که ۷۳.۹ درصد پاسخگویان، تاثیر این سیاست‌ها را کم و ۱۸ درصد، زیاد اعلام کرده بودند.

شهلا کاظمی‌پور، کارشناس جمعیت‌شناسی و استاد دانشگاه به تشریح دلایل کاهش نرخ فرزندآوری در ایران و چالش‌های پیشروی سیاست‌های جمعیتی پرداخت و با تأکید بر اینکه کاهش باروری در ایران از دهه هفتاد و با اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده آغاز شده است، اظهار کرد: سیر کاهش باروری در ایران بسیار شدید بوده و در سطح جهانی نیز در رده‌های بالا قرار دارد.

وی عوامل اصلی این کاهش را شاخص‌های توسعه مانند شهرنشینی، افزایش سواد و اشتغال زنان و دسترسی بیشتر به وسایل ارتباط‌جمعی عنوان کرد و افزود: با افزایش ضریب شهرنشینی در ایران، آگاهی‌های اجتماعی و دسترسی به اطلاعات نیز گسترش‌یافته که این امر به کاهش نرخ فرزندآوری منجر شده است.

این کارشناس جمعیت‌شناسی با اشاره به اینکه در دهه اخیر، عوامل اقتصادی و فرهنگی نیز به این روند دامن زده‌اند، گفت: مشکلات اقتصادی مانند تورم و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، باعث شده است که سیاست‌های حمایتی دولت در زمینه جمعیت اثرگذاری لازم را نداشته باشند.

وی در برنامه‌ای رادیویی تأکید کرد: آمار‌های دقیقی در دست نیست تا بتوانیم اثر سیاست‌های جمعیتی را به طور کامل ارزیابی کنیم، اما آنچه مشخص است، کاهش سالانه نرخ فرزندآوری است که هر سال نسبت به سال قبل، حدود یک‌دهم کاهش‌یافته است.

کاظمی‌پور نقش رسانه‌ها و آموزش در فرهنگ‌سازی برای فرزندآوری را نیز موردبررسی قرارداد و گفت: در سیاست‌های قانون حمایت از خانواده و جوانی، نقش رسانه‌ها در ارائه برنامه‌های تشویقی مشخص شده، اما اثربخشی این برنامه‌ها بسیار ضعیف بوده است.

وی دلیل این موضوع راعدم توجه به دغدغه‌های اصلی مردم عنوان کرد و افزود: دغدغه اصلی مردم مسائل اقتصادی مانند کاهش تورم و بهبود امنیت اقتصادی است، درحالی‌که برنامه‌های رسانه‌ای بیشتر به مباحثی می‌پردازند که برای مردم اولویت نیست.

این جمعیت‌شناس با تأکید بر اینکه وام‌های تشویقی و زمین‌های رایگان نمی‌توانند مشکل اصلی خانواده‌ها را حل کنند، گفت: مردم جامعه با مشکلات اقتصادی مواجه هستند که با وام‌های ۲۰ یا ۳۰میلیونی برطرف نمی‌شود. آنچه مردم نیاز دارند، امنیت اقتصادی و ثبات قیمت‌هاست تا بتوانند برای آینده خود برنامه‌ریزی کنند.

کاظمی‌پور در بخش دیگری از سخنان خود به نقش مجلس در اصلاح سیاست‌های جمعیتی اشاره کرد و گفت: سیاست‌های جمعیتی فعلی اگرچه ضروری هستند، اما مجلس باید کلان‌تر فکر کند و به سمت ایجاد ثبات اقتصادی و تولید بیشتر حرکت کند.

وی افزود: سالانه تعداد زیادی از استارتاپ‌ها مجوز می‌گیرند، اما برای ایجاد ثبات و امنیت اقتصادی نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت است.