کم‌آبی مانع بزرگ توسعه صنعت چرم
زنگ خطر کمبود منابع آبی در ایران سال‌هاست به صدا درآمده و امروز شاهدیم که این بحران جدی‌تر شده است؛ در حالی‌که نگرانی‌های عمومی در حال حاضر عمدتا معطوف به آب آشامیدنی و بهداشتی است، اما نباید فراموش کرد که صنعت کشور نیز در معرض تهدیدهای جدی کم‌آبی قرار دارد. تأمین آب پایدار برای ادامه فعالیت صنایع با ارزش‌افزوده بالا که نقش کلیدی در اقتصاد و اشتغال دارند، به‌شدت مهم و حیاتی است. با این حال، شرایط موجود نشان می‌دهد که در اولویت‌بندی بحران آب هم بخش صنعت به دلیل فشارهای اجتماعی و کمبود آب آشامیدنی به حاشیه رانده خواهد شد؛ اتفاقی مشابه با ناترازی برق و گاز که متأسفانه زیان‌های سنگینی به صنایع تحمیل کرده است. اگرچه نگرانی بابت تأمین آب شرب قابل‌قبول است، ولی نادیده گرفتن نیازهای بخش صنعت نیز می‌تواند به کاهش تولید، تعطیلی کارخانه‌ها و افت اشتغال منجر شود که در نهایت به چرخه معیوبی از فشارهای اقتصادی و اجتماعی دامن می‌زند. گزارش پیش‌روی صمت در گفت‌وگو با فعالان و کارشناسان صنعت چرم به بررسی تاثیر کم‌آبی بر صنعت چرم پرداخته و از راهکارهای کاهش مصرف آب در این صنعت می‌گوید.
صنعت چرم در محاصره چالش‌ها
صنعت چرم به‌عنوان یکی از صنایع بسیار آب‌بر، بیشترین میزان مصرف آب را در مرحله تبدیل پوست به سالامبور دارد؛ مرحله‌ای حیاتی که نه‌تنها تاثیر مستقیم بر کیفیت نهایی چرم دارد، بلکه مصرف آب در آن بسیار گسترده است. کشورهای صنعتی با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نرم‌افزاری و سخت‌افزاری توانسته‌اند مصرف آب را در این مرحله تا حدود ۵۰ درصد کاهش دهند، اما متأسفانه در ایران استفاده از این تجهیزات پیشرفته هنوز بین صنعتگران نهادینه نشده است.
دلایل اصلی این محدودیت، هزینه بالای تجهیزات و شرایط نامناسب سرمایه‌گذاری در میان فعالان داخلی است که مانع از بکارگیری فناوری‌های بهینه‌ساز مصرف آب شده است. با این وجود، همان‌طور که صنعت با بهسازی و نوسازی ماشین‌آلات می‌تواند بهره‌وری تولید را افزایش دهد، بکارگیری تکنولوژی‌های جدید در صنعت چرم‌سازی نیز می‌تواند مصرف آب را به شکل چشمگیری کاهش دهد و همزمان کیفیت محصولات را ارتقا دهد.مدیریت بهینه و کاهش مصرف آب در این صنعت از بُعد زیست‌محیطی یک ضرورت است و بروزرسانی ماشین‌آلات و تجهیز کارخانجات به فناوری‌های روز، راهکار عمل‌گرایانه‌ای برای عبور از بحران کم‌آبی به شمار می‌آید.
در این میان ضرورت داد دولت با حمایت‌های مالی، تسهیلات اعتباری و فراهم کردن بسترهای آموزشی و ترویجی زمینه نهادینه شدن این فناوری‌ها را فراهم کند تا صنعت چرم بتواند ضمن بهینه‌سازی آب مورد استفاده، همگام با استانداردهای جهانی حرکت کند. تحولات فناورانه و مدیریتی، نه تنها مصرف آب را به حداقل می‌رساند، بلکه از پیامدهای زیست‌محیطی صنعت چرم نیز می‌کاهد و پایداری اقتصادی تولیدکنندگان را تضمین می‌کند؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در فناوری‌های صرفه‌جوی آب و توسعه ماشین‌آلات به‌روز، اولویتی حیاتی و آینده‌ساز برای این صنعت است که بدون شک به عزم ملی و همکاری مستمر بخش‌های دولتی و خصوصی نیاز دارد.
از طرفی هم همان‌طور که می‌دانید صنعت چرم ایران با وجود ظرفیت‌های بالقوه و مزیت نسبی در منابع اولیه همچون دام سبک و سنگین، در شرایط اقتصادی دشواری قرار دارد که متاثر از کمبود آب، مشکلات اقتصادی و چالش‌های ساختاری است. کمبود آب صنعت چرم را با بحران جدی مواجه خواهد کرد، زیرا فرآیند دباغی و تولید چرم مصرف بسیار بالایی از آب دارد و به همین دلیل کاهش منابع آبی توان تولید و بهره‌وری واحدهای این صنعت را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
از سوی دیگر، مشکلات اقتصادی و رکود بازار، نوسانات ارزی، تحریم‌ها و سیاست‌های پولی و تجاری ناپایدار از جمله عوامل موثر در کاهش توان صنعت چرم ایران هستند. در حال حاضر بسیاری از کارخانه‌های این صنعت به دلیل مسائل مالی و کمبود سرمایه با ظرفیت ۳۰ درصد فعالیت می‌کنند که این موضوع موجب کاهش حجم تولید، افت کیفیت و کاهش قدرت رقابت‌پذیری در بازارهای داخلی و خارجی شده است. این موضوع صادرات چرم و محصولات چرمی ایران را نیز به شدت مختل کرده و باعث از دست رفتن بازارهای صادراتی به رقبایی مانند چین و ترکیه شده است.همچنین عدم‌تکمیل زنجیره ارزش در صنعت چرم، یعنی تبدیل پوست به محصول نهایی مثل کیف، کفش و پوشاک چرمی، یکی دیگر از موانع اصلی است که توانسته محدودیت‌های تولید و توسعه صادرات را تشدید کند. خام‌فروشی پوست دام باعث می‌شود نه تنها فرصت اشتغال‌زایی کاهش یابد، بلکه اقتصاد این صنعت نیز به صورت بالقوه ضعیف باقی بماند.به طور کلی برای حفظ حیات صنعت چرم ایران، باید به شکل همزمان به حل بحران آب، افزایش سرمایه‌گذاری، بروزرسانی تجهیزات، نوسازی خطوط تولید، بهبود مدیریت منابع و حمایت‌های دولتی توجه ویژه شود. ارتقای کیفیت، بهبود آموزش نیروی کار و توسعه بازارهای صادراتی نیز از الزامات مهم این حوزه است تا فرصت‌های موجود به مزیت‌های رقابتی تبدیل شود و این صنعت بتواند دوباره رونق بگیرد و در اقتصاد ایران نقش برجسته‌تری ایفا کند.
کم‌آبی توسعه صنعت چرم را به حاشیه برد
فرزان مهاجر، فعال صنعت چرم درباره وضعیت کلی چرم و مصرف آب در این صنعت در شرایط کمبود آب شدید به صمت اظهار کرد: اولین گام برای بهبود بهره‌وری مصرف آب باید توسط شهرک‌های صنعتی برداشته شود و پس از آن نهادهای بالادستی باید سیاست‌ها و دستورالعمل‌های لازم را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که فعالان تولیدی نیز ملزم به اجرای این راهکارها و ادامه مسیر بهینه‌سازی شوند. این روند از بالاترین سطوح مدیریتی آغاز و به بخش‌های عملیاتی منتقل می‌شود تا در نهایت مسئولان تولیدی در جایگاه اجرایی، پیگیری و استمرار داشته باشند. مهاجر افزود: در حالی که بسیاری از کشورهای فعال در حوزه نساجی به‌دلیل ارزش‌افزوده قابل‌توجهی که صنعت چرم به همراه دارد، در مسیر توسعه این بخش گام برمی‌دارند، اما در ایران شاهد این هستیم که شرکتی تحت مجوز وزارت صنعت، معدن و تجارت اقدام به سرمایه‌گذاری کرده و اکنون که زمان بهره‌برداری فرا رسیده، با مشکلات جدی تأمین آب در یک مجتمع صنعتی تخصصی روبه‌روست. این مسئله نشان‌دهنده فقدان سیاست‌گذاری جامع و درست در این حوزه است. اگر وضعیت منابع آبی به گونه‌ای است که تأمین نیاز صنایع امکان‌پذیر نیست، مجوزهای لازم برای راه‌اندازی و سرمایه‌گذاری باید از همان ابتدا صادر نمی‌شد. صدور مجوز بدون در نظر گرفتن زیرساخت‌های حیاتی موجب شده سرمایه‌گذار میلیاردها تومان هزینه کند، اما در نهایت نتواند واحد تولیدی خود را به مرحله بهره‌برداری برساند؛ شرایطی که به وضوح نیازمند بازنگری در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی کلان است.
مجوزهای بدون پشتوانه
مهاجر در ادامه با اشاره به اینکه زیرساخت اول فراهم و سپس مجوز صادر شود، اظهار کرد: شهرک صنعتی چرمشهر بنا شد و چرم‌سازان را مجاب کردند تا در این شهرک مستقر شوند، آیا مسئولان و مدیران وقت، بررسی‌های اولیه را برای تکمیل تمام زیرساخت‌های موردنیاز کرده بودند؛ اینکه حجم آب زیرزمینی این منطقه چقدر و پاسخگوی چند واحد صنعتی است؟ از سوی دیگر در حال‌حاضر اگر آب نیست، چرا مجوز برای راه‌اندازی واحد تولیدی جدید در حوزه چرم صادر می‌شود؟ چرا افراد جدید برای راه‌اندازی خط تولید چرم دوباره به این شهرک هدایت
می‌شوند؟ فعال صنعت چرم ادامه داد: واحدهای فعال در این شهرک و کسانی که سال‌هاست در این شهرک فعالیت دارند نمی‌توانند توسعه محصول داشته باشند، چون عنوان می‌شود آب نیست. در واقع سهمیه هر واحد صنعتی، عدد مشخصی است که بیش از آن، آب تامین نمی‌شود. اما از سوی دیگر، آب را برای تاسیس واحدهای جدید ذخیره می‌کنند. حال اگر کشور با کمبود آب مواجه است نباید اجازه سرمایه‌گذاری جدید داد و واحدهای تولیدی موجود که توان صادرات دارند و امروز به بهره‌وری رسیده‌اند باید برای توسعه حمایت شوند تا بخواهیم منتظر بهره‌برداری واحدهای جدید با سرمایه‌گذاری‌های هنگفت شویم. وقتی صنعتگر برای توسعه فعالیتش به شرکت شهرک‌های صنعتی مراجعه می‌کند، مسئولان به او پاسخ می‌دهند هر کس مجوز داده از او هم طلب آب کنید. این برخورد درستی با صنعتگر نیست.مهاجر با اشاره به مشکلات تامین آب موردنیاز چرم‌سازان در پایان اظهار کرد: بارها صنعتگران به ستاد تسهیل و رفع موانع تولید مراجعه و این مشکل را مطرح کرده‌اند. حتی با صدور مجوز از این ستاد، صنعتگران هنوز نتوانسته‌اند حجم آب موردنیاز خود را از شرکت شهرک‌های صنعتی دریافت کنند. برخی چرم‌سازان برای توسعه فعالیت خود هزینه زیادی کرده‌اند، اما سرمایه آنها بدون استفاده باقیمانده، زیرا آب موردنیاز تامین نمی‌شود. چرا به‌جای راه‌اندازی واحد تولیدی جدید، از واحدهای موجود حمایت نمی‌شود.
کم آبی و مسیر پر پیچ و خم صنعت چرم
مسعود بنابیان، فعال و کارشناس حوزه چرم درباره بهینه‌سازی مصرف آب در این صنعت به صمت اظهار کرد: صنعت چرم یکی از صنایع با مصرف آب بسیار بالاست و فعالان این بخش همواره به دنبال راهکارهای عملی برای کاهش مصرف آب و بهینه‌سازی آن هستند. در این مسیر، فناوری‌ها و تجهیزات متعددی توسعه یافته و به کار گرفته شده‌اند تا همزمان با حفظ کیفیت محصول، میزان آب مصرفی به طور چشمگیری کاهش یابد. در جدیدترین نوع از این ماشین‌آلات که تولید ایتالیاست، مصرف آب در تولید چرم در مرحله لایه‌لایه‌سازی پوست به مقدار قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند. در حال حاضر، تعدادی از واحدهای تولید چرم در تهران و تبریز از این تجهیزات استفاده می‌کنند. این تجهیز به وارداتی و گران‌قیمت بوده و برای برخی از واحدها امکان خریداری و استفاده از این وجود ندارد.
مسیر سخت نوسازی تجهیزات
بنابیان به مسیر سخت نوسازی تجهیزات صنعت اشاره کرد و در این‌باره افزود: البته واردات ماشین‌آلات و تجهیزات به‌روز به‌واسطه تحریم‌ها و مهم‌تر از آن بروکراسی اداری و قوانین سخت گمرکی برای تمام فعالان این صنعت سخت است. ناگفته نماند که برای برخی شرکت‌های فعال در چرم‌سازی در قالب مسئولیت اجتماعی به‌دنبال کاهش مصرف آب در واحدهای خود هستند. بنابیان ادامه داد: برای بهینه‌سازی مصرف آب در صنایع، نیاز به سخت‌افزار فناورانه است که نیاز به سرمایه‌گذاری سنگینی دارد؛ بنابراین بعضی صنعتگران به‌دنبال این هستند که جزو شرکت‌های صنعتی و به‌اصطلاح سبز باشند. در حوزه محیط‌زیست، مسئولان این بخش به‌جای اینکه بیشتر به فکر بهینه‌سازی مصرف آب باشند، به‌دنبال اصلاح فاضلاب در چرمشهرها هستند.
دولت مشوق بدهد و حمایت کند
فعال صنعت چرم با اشاره به نقش دولت در کمک به صنایع برای کاهش مصرف آب آن هم در شرایط بحرانی کمبود آب، اظهار کرد: دولت می‌تواند در زمینه تجهیزات کاهش مصرف آب و بهینه‌سازی استفاده از آب برای خرید تجهیزات و ماشین‌آلات مربوطه رویکرد آسان‌تری در نظر بگیرد. در این بخش صنعتگر نیازی به کمک مالی خاصی در قالب ارز و... ندارد فقط این انتظار را دارد که بتواند در ازای صادراتی که داشته، بتواند تجهیزات و ماشین‌آلات موردنیاز و به‌روز را وارد کند. دولت برای کاهش مصرف آب باید مشوق‌هایی را در نظر بگیرد و مثلا مالیات واحدهای صنعتی که به‌سوی استفاده بهینه از انرژی به‌ویژه آب حرکت کرده‌اند را کاهش دهد تا صنعتگر همین مبلغ را برای توسعه تجهیزات فناورانه سرمایه‌گذاری کند. از سوی دیگر، مسئولان و مدیران دولتی در بخش محیط‌زیست باید همراه صنعتگر باشند، نه اینکه واحدهای چرم‌ساز را به‌عنوان شرکت‌های آلاینده معرفی کنند و تمام تلاش آنها را برای بهینه‌سازی مصرف آب نادیده بگیرند و فقط متمرکز بر مثلا فاضلاب این شرکت‌ها شوند.
وی افزود: اگر شرکتی که در مصرف آب رعایت کرده با واحد صنعتی که در این راستا هزینه نمی‌کند، به‌دلیل فاضلاب یک مبلغ جریمه شوند، فرد انگیزه خود را برای بهبود تولیدات صنعتی از دست می‌دهد. البته آب مصرفی و فاضلاب صنایع هر دو موضوع مهمی است و به‌طور قطع، شرکت‌هایی که به‌دنبال بهینه‌سازی مصرف آب هستند برای فاضلاب محصولاتشان هم برنامه دارند، اما باید از سوی مدیران بالادستی این مسائل دیده شود. انتظار می‌رود صنعتگرانی که در حوزه مسئولیت اجتماعی فعالیت دارند، موردحمایت واقعی قرار بگیرند و نه‌فقط روی کاغذ، زیرا شعار از سوی تمام نهادها داده می‌شود، اما اجرای آن مهم است. از سوی دیگر، قانون همه یا هیچ، افراد را بی‌انگیزه می‌کند.
بار سنگین مشکلات بر دوش صنعتگر
بنابیان با اشاره به مشکلات بسیار زیاد صنعتگران افزود: در حال‌حاضر تولیدکننده با تامین اجتماعی، گمرک، بانک، اداره کار، باربری و... دچار مشکل است که تامین آب و محیط‌زیست هم جزو آنها می‌شود. تمام انرژی صنعتگر در رفت‌وآمد به این نهادها برای رفع چالش‌های موجود از بین می‌رود و اگر دولت برای کارهایی که برخی صنعتگر در حوزه بهبود تولید در حال انجام هستند، مشوقی ارائه ندهد، نمی‌توان انتظار بیش از این از آنها داشت. در کشورهای دیگر، صنعتگر هر گامی که برای بهبود تولید و کمک به سلامت محیط‌زیست بردارد، دولت‌های آنها مشوق درنظر می‌گیرند. حتی در زمینه مصرف آب کشوری مانند ترکیه با کمک بلاعوض تجهیزات مورد نیاز را در اختیار صنعتگران قرار می‌دهد که بسیار تاثیرگذار خواهد بود. این در حالی است که در کشور از تامین ارز برای مواد اولیه گرفته تا ترخیص کالا و... همواره صنعتگر با بروکراسی اداری و بی‌نظمی در سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی روبه‌رو است که تمام انرژی و توان او را می‌گیرد.
سخن پایانی
در شرایط کنونی که بحران کم‌آبی در کشور شدت یافته، صنعت چرم همچنان به‌عنوان یکی از صنایع آب‌بر با اهمیت در کنار سایر بخش‌ها قرار دارد و نمی‌توان نقش آن را در توسعه اقتصادی نادیده گرفت. در این میان، به اعتقاد کارشناسان استفاده از فناوری‌های روز و تجهیزات نوین، کلید اصلاح و بهینه‌سازی مصرف آب در واحدهای تولیدی است. دستگاه‌های پیشرفته، فناوری‌های نرم‌افزاری هوشمند و سیستم‌های بازچرخانی آب، می‌توانند تا حد قابل‌توجهی مصرف آب در این صنعت را کاهش دهند، اما حمایت‌های مالی و سیاست‌گذاری‌های دقیق دولت لازم است تا این فناوری‌ها در صنعت همگام با استانداردهای جهانی به کار گرفته شوند. با وجود محدودیت منابع، صنعت چرم در ایران باید بازنگری جدی نسبت به الگوهای مصرف آب و فرآیندهای تولید خود داشته باشد، و راه را برای ورود فناوری‌های سبز و صرفه‌جو هموار کند. آینده این صنعت در صورت توجه جدی به موضوع مدیریت مصرف آب، فرصت‌پذیر است؛ چراکه بهره‌برداری هوشمندانه، نوآوری و اصلاح فرآیندهای تولید، می‌تواند ضمن کاهش فشار بر منابع آبی، کیفیت محصولات را ارتقا داده و صنعت را در مسیر پایداری و توسعه قرار دهد.
