محمدرضا فرزین در تاریخ هشتم دی‌ماه ۱۴۰۱ با حکم رئیس‌جمهوری وقت به عنوان رئیس‌کل بانک مرکزی منصوب شد. در آن زمان، نرخ دلار در بازار آزاد حدود ۴۱ هزار و ۶۰۰ تومان بود. مأموریت اصلی فرزین، کنترل نوسانات ارزی و بازگرداندن ثبات به بازار عنوان شد؛ مأموریتی که در طول بیش از دو سال گذشته با چالش‌های فراوانی همراه بوده است. در این مدت، قیمت دلار با رشد چشمگیر ۱۵۸ درصدی، معادل ۶۶ هزار تومان افزایش یافته و به محدوده ۱۰۷ هزار تومان رسیده است.

وقتی دلار روی پاشنه صعود می‌چرخد

«بازه زمانی این نمودار به‌صورت فصلی (هر سه ماه یک‌بار) و با احتساب قیمت دلار تا پایان اسفند هر سال تنظیم شده است»

محمدرضا فرزین در دی‌‌ماه ۱۴۰۱، در حالی سکاندار بانک مرکزی شد که قیمت دلار در کانال ۴۱ هزار و ۶۰۰ تومان معامله می‌شد. با این حال، در سه‌ماهه پایانی آن سال، قیمت دلار تا ۵۹ هزار تومان نیز پیش رفت و رکورد تازه‌ای ثبت کرد.

بازار ارز در اسفند همان سال با سیگنال‌هایی چون از سرگیری مذاکرات ایران و عربستان، خبرهایی از دور جدید گفت‌وگوهای برجامی با حضور عراقچی و همچنین ارزپاشی سیاست‌گذار، اندکی آرام گرفت.

افزایش اختیارات بانک مرکزی و مداخله‌های مستقیم در بازار موجب شد دلار در کریدور ۴۰ هزار تومان نوسان کند و در نهایت، سال ۱۴۰۱ را با میانگین حدود ۴۸ هزار تومان به پایان برساند. در این مقطع، اقداماتی نظیر عرضه دلار سهمیه‌ای و آغاز به‌کار مرکز مبادله ارز و طلا از جمله سیاست‌های جدید بانک مرکزی برای کنترل نوسانات بود.

بهار ۱۴۰۲؛ بازار ارز آرام ماند

در بهار ۱۴۰۲، بازار ارز ایران در فضایی نسبتا آرام‌ حرکت کرد. در این دوره، رخداد سیاسی یا امنیتی در سطح ملی وجود نداشت که بتواند شوک مستقیمی به قیمت دلار وارد کند. فضای عمومی اقتصاد بیشتر درگیر پس‌لرزه‌های بودجه ۱۴۰۲، حذف ارز ترجیحی و کشمکش‌های سیاست ارزی بانک مرکزی بود.

در همین مقطع، اختلاف ‌نظر درباره نحوه تخصیص ارز خدماتی و تلاش دولت برای تثبیت قیمت‌ها پیش از شروع تابستان، دو محور اصلی تصمیم‌سازی اقتصادی محسوب می‌شدند. به همین دلیل، نوسانات دلار در این فصل بیشتر ناشی از انتظارات و متغیرهای اقتصادی درونی بود تا تحولات سیاسی.

بر اساس داده‌های بازار، روند قیمت دلار در فروردین ۱۴۰۲ با رقم ۵۰ هزار و ۷۰۰ تومان آغاز شد، در ابتدای اردیبهشت به ۵۱ هزار و ۷۰۰ تومان رسید و در آغاز خرداد تا حدود ۵۲ هزار و ۲۵۰ تومان افزایش یافت. این تغییرات جزئی نشان می‌دهد که رشد قیمت دلار در بهار، بیشتر در قالب نوسان طبیعی بازار اتفاق افتاد تا واکنشی به یک شوک بیرونی.

تابستان ۱۴۰۲؛ دیپلماسی ریتم بازار ارز را کُند کرد

در سه‌ماهه دوم سال ۱۴۰۲، بازار ارز ایران در فضایی آرام و با محوریت تحولات دیپلماتیک پیش رفت. عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای و بازگشایی سفارت ایران در عربستان سعودی از رویدادهای مهم این دوره بودند که پیام ثبات سیاسی را به بازار مخابره کردند. در همین مقطع، سیاست‌گذار با ادامه‌ عرضه ارز در مرکز مبادله و کنترل بازار غیررسمی، توانست دامنه نوسان را محدود نگه دارد.

بر اساس داده‌ها، دلار در ابتدای تیرماه آن سال ۴۹ هزار و ۷۰۰ تومان، در آغاز مرداد ۴۸ هزار و ۶۰۰ تومان و در شروع شهریور ۴۹ هزار و ۲۰۰ تومان ثبت شد؛ نوسانی خفیف که بیشتر از جنس تحرکات مدیریتی و انتظارات کوتاه‌مدت بود.

پاییز ۱۴۰۲؛ بازار از فضای آرام سیاسی تغذیه می‌کند

پاییز ۱۴۰۲، بازار ارز در فضایی متعادل و با محوریت تحولات اقتصادی و دیپلماتیک حرکت کرد. در مهرماه، گزارش اتاق بازرگانی از بهبود شامخ حکایت داشت؛ وضع بنگاه‌ها نسبت به ماه قبل بهتر شد و امید به تداوم رونق در ماه‌های آینده افزایش یافت.

در آبان‌ همین سال، سفر رئیس‌جمهوری وقت به عربستان و گسترش دیپلماسی منطقه‌ای از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی بود که پیام ثبات به بازارهای مالی مخابره کرد. در همین دوره، نوسانات دلار محدود باقی ماند و قیمت‌ها در بازه‌ای کم‌ دامنه تغییر کردند.

زمستان ۱۴۰۲؛ دلار تحت فشار تورم و کمبود ارز صعودی شد

در سه‌ ماهه پایانی سال ۱۴۰۲، بازار ارز با موجی از فشارهای ساختاری روبه‌رو شد. محدودیت در ورود ارز، تشدید تحریم‌ها، دشواری در انتقال درآمدهای ارزی، هزینه بالای مبادلات ارزی و تورم مزمن با انتظارات تورمی قوی از عوامل اصلی افزایش قیمت دلار بودند. در کنار این عوامل، افزایش تقاضای فصلی پایان سال نیز به رشد قیمت دلار دامن زد. سیاست‌های کنترلی بانک مرکزی در این دوره کارایی محدودی داشت و نوسانات افزایشی ادامه یافت.

بر پایه داده‌های بازار، دلار در دی‌ماه حدود ۵۰ هزار و ۳۰۰ تومان، در بهمن با قیمت ۵۴ هزار و ۵۰۰ تومان باز شد و در اسفند به سقف ۶۰ هزار و ۳۰۰ تومان رسید؛ روندی که نشان داد بازار زمستانی ارز در مسیر صعودی و پرتقاضا حرکت کرده است. به این ترتیب قیمت دلار در سال 1402 حدود 10 هزار تومان رشد کرد؛ کارشناسان معتقدند که اگرچه برخی رخدادهای سیاسی در این سال، به بازار ارز جهت نزولی داد، اما بازارساز در این مدت از همین خبرها استفاده کرد و کنترل و سرکوب قیمت دلار در بازه 50 هزار تومان را تقویت کرد.

بر همین اساس، دلیل اصلی نوسان اندک دلار در سال 1402 بیش از آنکه بر مبنای بهبود شاخص‌های اقتصادی ارزیابی شده باشد، بر اساس سرکوب دلار و مدیریت تصنعی بازار ارز با استفاده بهینه از خبرهای مثبت و البته محدود سیاسی تلقی می‌شود.

بهار ۱۴۰۴؛ دلار در نوسان اخبار مذاکرات و شعله درگیری‌ها سرگردان شد

سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴، یکی از پرنوسان‌ترین مقاطع بازار ارز در دو سال اخیر بود. ۱۹ فروردین با انتشار اخبار مربوط به آغاز مذاکرات ایران و آمریکا، قیمت دلار که تا مرز ۱۰۵ هزار تومان بالا رفته بود، ناگهان عقب نشست. در ادامه، در ۳۰ فروردین و پس از اعلام نتیجه‌ دور دوم گفت‌وگوها، قیمت دلار تا محدوده‌ ۸۳ هزار تومان پایین آمد و بازار در فضای انتظاری فرو رفت.

در ۲۲ اردیبهشت نیز همزمان با ادامه‌ گمانه‌زنی‌ها درباره مذاکرات، دلار حوالی ۸۳ هزار و ۶۰۰ تومان معامله شد؛ اما آرامش بازار دوامی نداشت. از ۲۳ خرداد با حملات هوایی اسرائیل به اهدافی در داخل ایران و متعاقباً پاسخ موشکی ایران در ۲۴ و ۲۵ خرداد، تنش‌های ژئوپلیتیک شدت گرفت و بازار به سرعت واکنش نشان داد.

بر اساس داده‌های بازار آزاد، دلار در فروردین امسال حدود ۱۰۲ هزار تومان، در اردیبهشت ۸۲ هزار تومان و در ابتدای خرداد ۸۲ هزار و ۷۰۰ تومان ثبت شد؛ اما در پایان خرداد و روزهای ابتدایی تیر با وجود منتشر نشدن قیمت دلار و تعطیلی بازارها در روزهای جنگ ۱۲ روزه، دلار در کریدور ۹۰ هزار تومانی قرار گرفت. روند قیمت دلار حاکی از این است که هر سیگنال مثبت دیپلماتیک قیمت ارز را فرو می‌نشاند، اما هر تهدید امنیتی دوباره به آن جهش می‌دهد.

تابستان ۱۴۰۴؛ دلار میان آتش‌بس و تهدید، نوسان کرد

تابستان ۱۴۰۴ در حالی آغاز شد که در ابتدا کشور درگیر بحران جنگ با اسرائیل بود و سیاست‌گذار توانست بعد از این درگیری ۱۲ روزه قیمت دلار را بار دیگر به کریدور ۸۰ هزار تومانی برگرداند. اعلام توافق آتش‌بس در تیرماه، ریسک ژئوپلیتیک را موقتاً کاهش داد و فضای روانی بازار را آرام‌تر کرد. با این حال، پرونده هسته‌ای دوباره به محور خبرها برگشت. از ۹ تا ۱۶ تیر، تهدیدهای فرانسه و تروئیکای اروپایی علیه ایران نشان داد که مسیر تنش هنوز باز است.

در مرداد سال جاری، اروپا با صدور اولتیماتوم برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) فشارها را افزایش و بازار ارز به سرعت به آن واکنش نشان داد. در ۶ شهریور نیز با آغاز رسمی روند اسنپ‌بک، فضای انتظارات ارزی بار دیگر ملتهب شد.

روند قیمت دلار در تیرماه امسال با رقم حدود ۸۲ هزار و ۸۰۰ تومان آغاز شد، در مرداد به محدوده‌ ۸۸ هزار تومان رسید و در شهریور با قیمت ۹۴ هزار و ۱۰۰ تومان معامله شد. روندی که نشان داد کاهش ریسک سیاسی در ابتدای تابستان دوام نداشت و با بازگشت پرونده تحریم‌ها، انتظارات افزایشی دوباره در بازار شکل گرفت.

پاییز ۱۴۰۴؛ دلار پس از جهش، در مدار ثبات ماند

پاییز ۱۴۰۴ که نزدیک به نیمی از آن باقی مانده است، برای بازار ارز با نوسانی تند آغاز شد. دلار در ابتدای مهرماه با قیمت ۹۴ هزار و ۱۰۰ تومان باز شد و در میانه‌های ماه، تحت ‌تاثیر فضای پرریسک سیاسی و نگرانی از بازگشت تحریم‌ها، تا سقف ۱۱۸ هزار تومان نیز پیش رفت. اما از ۲۵ مهر با فروکش‌کردن هیجانات و مداخله فعال بانک مرکزی، بازار روند معکوس گرفت و قیمت دلار به ۱۰۷ هزار تومان بازگشت.

در آبان‌ماه، بازار در محدوده‌ ۱۰۷ هزار تومانی باقی مانده و تا لحظه نگارش این گزارش نوسان خاصی را تجربه نکرده است. معامله‌گران می‌گویند که در روزهای اخیر، تقاضای هیجانی فروکش کرده و بازار در وضعیت انتظار و احتیاط قرار گرفته است. وضعیتی که پس از چند ماه پرنوسان، نشانه‌ای از بازگشت آرامش نسبی به معاملات ارز است. کارشناسان اقتصادی معتقدند که پس از رشد شارپ دلار تا محدوده بالای 100 هزار تومان، بانک مرکزی تمام تلاش خود را برا کنترل روند صعودی ارز به کار بسته و فنر دلار را به شدت فشرده است.

استراتژی فرزینی؛ کنترل بدون تثبیت دلار

فرزین در دوران مدیریت خود تلاش کرد با ابزارهای متنوعی از جمله سامانه‌های چندنرخی (مرکز مبادله، تالارهای ارزی، سهمیه خدماتی و مسافرتی)، بازار را زیر چتر کنترل نگه دارد. به نظر می‌رسد سیاست فرزین بر پایه مدیریت انتظارات از طریق نرخ‌های رسمی است؛ اما در برخی مقاطع از ارزپاشی یا تزریق مستقیم ارز به بازار آزاد هم استفاده کرده است.

اما تجربه نشان داده، این کنترل بیشتر از جنس تثبیت مقطعی است، نه مهار پایدار؛ زیرا دلار در هر سال پس از چند ماه سکون، دوباره مسیر صعودی خود را از سر گرفته است.

چرا دلار تکان نمی‌خورد؟

در هفته‌های اخیر، قیمت دلار با وجود عبور از قله‌های جدید، وارد فاز سکون پس از جهش شده است. رفتاری که تحلیلگران آن را نتیجه پنج عامل اصلی، تعادل موقت بین خریداران و فروشندگان، سکوت هدفمند سیاست‌گذار، کاهش قدرت نقدینگی سفته‌بازانه، کاهش فاصله دلار آزاد و رسمی و انتظارات تورمی در وضعیت انتظار می‌دانند.

تحلیلگران اقتصادی معتقدند بازیگران بزرگ فعلاً در حال ارزیابی قیمت‌های جدید هستند و از ورود سنگین به بازار خودداری می‌کنند. از سوی دیگر بخش زیادی از سرمایه‌های دلالی به سمت بازارهای دیگر رفته و عملاً سوخت تازه‌ای برای جهش وجود ندارد. همچنین نزدیکی نرخ‌های بازار آزاد و «تالار دوم» مرکز مبادله، انگیزه برای نوسان‌گیری را کم کرده است.

وقتی سکوت، جای سیاست را می‌گیرد

بانک مرکزی معمولاً بعد از جهش‌های بزرگ، سیاست‌های خنک‌کننده اجرا می‌کند. تزریق محدود ارز، نظارت بر تقاضای خدماتی و مهم‌تر از همه، ارسال سیگنال سکوت؛ یعنی نه تایید و نه انکار جهش. این سیاست سکوت باعث می‌شود بازار حس کند دولت با نرخ جدید مشکلی ندارد. بنابراین دلار در همان محدوده جا خوش می‌کند تا سیاست بعدی اعلام شود.

به نظر می‌رسد بازار در حال حاضر منتظر خبر بزرگ بعدی، از لایحه بودجه تا تصمیم‌های سیاستی بانک مرکزی است. با این وجود فعالان ارزی معتقدند که سکوت بانک مرکزی بیش از آنکه نشانه ثبات باشد، بیانگر فقدان تصمیم تازه است.

دلار منتظر تغییر سیاست‌ها می‌ماند

تحلیلگران می‌گویند بازار ارز در کوتاه‌مدت، در محدوده فعلی باقی می‌ماند؛ مگر آنکه یک عامل بیرونی مانند تغییر در سیاست فروش ارز خدماتی، تعدیل نرخ رسمی یا شوک سیاسی  تعادل فعلی را بر هم بزند.
اما در میان‌مدت، اگر بانک مرکزی همچنان مداخله غیرمستقیم را ادامه دهد، احتمال بازگشت دلار به محدوده‌های بالاتر از ۱۱۰ هزار تومان دور از انتظار است. در مقابل، هرگونه افزایش عرضه حواله صادراتی یا تقویت نرخ بهره واقعی می‌تواند برای مدتی بازار را به فاز نزولی بازگرداند. در همین حال اقتصاد ایران در انتظار لایحه بودجه سال 1405 است؛ لایحه‌ای که بند بند پیشنهادات و سیاست‌گذاری‌های آن می‌تواند به مسیر بازار ارز در ماه‌های باقیمانده از سال جاری و سال آینده جهت دهد.

بازار ارز در دوره فرزین، میان مدیریت و مداخله در رفت‌وبرگشت است. قیمت دلار امروز نه آرام گرفته و نه آماده جهش تازه است؛ فقط در نقطه‌ای ایستاده که همه چیز، از تصمیم سیاست‌گذار گرفته تا انتظارات جامعه، در حالت مکث و بی‌عملی قرار دارد.