بازارهای جهان؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
کیمیا ملکی: بازار جهانی محصولات حلال امروز فراتر از مرزبندی‌های دینی قرار گرفته و به یک موتور تجارت و امنیت غذایی بدل شده است؛ تقاضا از سوی کشورهای اسلامی و جمعیت‌های دیاسپورا، همچنین خواهان استانداردهای بالا و ردیابی محصول، فضایی رقابتی اما پرظرفیت خلق کرده است. برای ایران با مزیت‌های اقلیمی، ظرفیت‌های پردازشی و موقعیت جغرافیایی ممتد به بازارهای خلیج، آسیای میانه و جنوب آسیا مسئله این نیست که آیا وارد این بازی شود، بلکه مسئله این است که چگونه می‌تواند با استانداردسازی، لجستیک و دیپلماسی تجاری، سهمی معنادار و پایدار به‌دست آورد.
چرا «حلال» امروز معیار تجارت است؟
بازار حلال دیگر صرفا حوزه‌ای مذهبی نیست؛ تقاطع رشد جمعیت مسلمان، افزایش درآمد سرانه در کشورهای اسلامی و تقاضای جهانی برای محصولات «امن» و قابل‌ردیابی، این بخش را به یک بخش استراتژیک تبدیل کرده است. علاوه بر این، مصرف‌کنندگان غیرمسلمان نیز به‌خاطر تاکید حلال بر استانداردهای بهداشتی و کیفیت، به‌عنوان مشتریان بالقوه وارد این بازار می‌شوند. در سطح بین‌المللی، کشورهایی که سریع‌تر نظام‌های صدور گواهی و ردیابی را مقرراتی و شفاف کرده‌اند، توانسته‌اند هاب‌های صادراتی قدرتمندی برای محصولات غذایی بسازند.
مزیت‌های بالقوه ایران
ایران با تنوع اقلیمی قادر به تولید طیف گسترده‌ای از محصولات کشاورزی و دامی است؛ از محصولات باغی و زعفران تا فرآورده‌های پروتئینی و لبنی. صنایع پردازش غذایی داخلی در برخی زیرزنجیره‌ها، تجربه و ظرفیت دارند و بازار داخلی بزرگ همراه با ارتباطات تاریخی تجاری با همسایگان، بستری مناسب برای توسعه صادرات حلال فراهم می‌آورد. موقعیت جغرافیایی کشور، امکان ایجاد کریدورهای سریع به بازارهای هدف منطقه‌ای را می‌دهد و بنادر میان‌حوزه‌ای می‌توانند به هاب‌های توزیع حلال تبدیل شوند، مشروط بر سرمایه‌گذاری در سردزنجیره و زیرساخت لجستیکی.
موانع و ریسک‌های ساختاری که باید رفع شوند
مهم‌ترین مشکل، نبود سازکار یکپارچه و قابل‌اعتماد برای صدور و به رسمیت‌شناسی گواهی‌های حلال در سطح بین‌المللی است. بازارهای هدف، خواهان شفافیت در استانداردها و انطباق با قواعد بهداشتی بین‌المللی هستند؛ بنابراین بدون یک نظام صدور گواهی موردپذیرش و آزمایشگاه‌های هم‌سطح جهانی، رقابت‌پذیری کاهش می‌یابد. ضعف در سردزنجیره، هزینه‌های بالای ترانزیت و محدودیت‌های فاینانس بین‌المللی نیز نرخ تمام‌شده صادرات را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، نبود ابزارهای مالی اسلامی تخصصی برای حمایت از صادرکنندگان، ریسک تجاری را تشدید می‌کند.
الگوهای موفق جهانی و آموزه‌ها برای ایران
کشورهای پیشرو در حلال، سرمایه‌گذاری روی ایجاد برند ملی حلال، نظام رگولاتوری منسجم و شبکه‌های بهم‌پیوسته صدور گواهی را در اولویت قرار داده‌اند. تجربه هاب‌های صادراتی نشان می‌دهد که پیوند میان استانداردسازی، دیپلماسی تجاری و توسعه زیرساخت لجستیکی کلید موفقیت است. همچنین صادرکنندگان بزرگ گوشت و محصولات پروتئینی نمونه‌ای از تعامل موثر میان تولید استانداردمحور و پیمان‌های تجاری برای گشودن بازارهای حساس هستند. ایران می‌تواند با اقتباس هوشمندانه از این رویکردها، مسیر ورود به بازارهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را کوتاه کند.
اقدامات کوتاه‌مدت و میان‌مدت
راه‌اندازی یک پنجره واحد حلال به‌صورت مشارکتی بین دولت و بخش خصوصی برای هماهنگی صدور گواهی، تسهیل مجوزهای بهداشتی و تسریع پرونده‌های بانکی اعطای مشوق‌های صادراتی هدفمند برای شرکت‌هایی که استانداردهای بین‌المللی را رعایت می‌کنند و بسته‌های حمایتی برای بهبود ظرفیت‌های سردخانه‌ای در بنادر کلیدی. مذاکره برای توافقنامه‌های به رسمیت‌شناسی متقابل گواهی‌های حلال با بازارهای هدف، سرمایه‌گذاری راهبردی در سردزنجیره و شبکه‌های لجستیک ریلی و دریایی و ایجاد ابزارهای مالی شریعت‌محور برای کاهش ریسک مالی صادرکنندگان.
فرصت‌های نوآورانه
ادغام برچسب حلال با مفاهیم پایداری محیط‌زیستی می‌تواند یک مزیت رقابتی منحصربه‌فرد خلق کند؛ محصولی که هم حلال و هم دوستدار محیط‌زیست باشد، در بازارهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، خواهان دارد. استفاده از فناوری‌های ردیابی مبتنی بر بلاک‌چین و دیجیتال‌سازی اسناد منشأ می‌تواند اعتماد بازارهای خارجی را سریع‌تر جلب کند و هزینه‌های ممیزی را کاهش دهد.
مارکت‌پلیس‌های تخصصی حلال و راهکارهای فین‌تک شرعی نیز به‌سرعت دسترسی به دیاسپورا و مشتریان جهانی را ممکن می‌سازند.
نقشه‌راه صنعت حلال تدوین شود
پیام باقری، نایب‌رئیس اتاق ایران با بیان اینکه یکی از بی‌توجهی‌های دولت به ظرفیت‌های کشور در صنعت حلال متجلی شده به صمت گفت: کم‌توجهی به حوزه‌های مختلف دارای مزیت مانند صنعت حلال که هر یک می‌توانند پیشران اقتصادی باشند، جبران‌ناپذیر است. کالاهای حلال در بازار دنیا تا ۳۰ درصد نسبت به موارد مشابه خود، گران‌تر فروخته
می‌شوند.
این ناشی از اعتمادی است که به نشان حلال وجود دارد، بنابراین صادرات محصولات حلال، ارزش‌افزوده زیادی ایجاد می‌کند. صنعت حلال نماد خلق ثروت و ارزش‌افزوده
بالاست.
باقری تاکید کرد: در سطح سیاست‌گذاری کلان، اتاق ایران باید اصلاح ساختار حکمرانی اقتصادی در کشور و از جمله در صنعت حلال را پیگیری کند، به‌نحوی‌که دخالت دولت در اقتصاد و بی‌توجهی آن به ظرفیت‌ها تغییر کند. نایب‌رئیس اتاق ایران در پایان افزود: در راستای ماموریت اصلی اتاق که مطالبه‌گری مبتنی بر خلق محتوای تخصصی است، باید نقشه‌راه و سند حکمرانی صنعت حلال تدوین شود. اتاق‌های سراسر کشور، هیات‌رئیسه اتاق ایران، سازمان استاندارد و.. همه باید جمع شویم و برای توسعه صنعت حلال اقدام کنیم. باید توجه دولت را به این نکته جلب کنیم که از دست رفتن این فرصت‌ها، چه میزان به اقتصاد کشور آسیب وارد می‌کند. در شرایط فعلی که اسنپ‌بک فعال شده، هرچقدر به ظرفیت‌های داخلی توجه کنیم، به همان میزان تاب‌آورتر با تبعات اسنپ‌بک مواجه خواهیم شد و یکی از این ظرفیت‌های داخلی، صنعت حلال است.
سخن پایانی
روز جهانی غذا، فرصتی نمادین برای بازاندیشی در استراتژی صادرات غذایی ایران است. کشور عزیزمان می‌تواند از مزیت‌های ذاتی خود برای ساختن یک اکوسیستم صادراتی حلال بهره گیرد، به‌شرط آنکه استانداردسازی، لجستیک و ابزارهای مالی متناسب تقویت شوند و رویکردی یکپارچه میان دولت، بخش خصوصی و دیپلماسی تجاری اتخاذ شود. حرکت هوشمندانه در این حوزه نه‌تنها ارزآوری و اشتغال خلق می‌کند، بلکه موقعیت ایران را در زنجیره‌های غذایی منطقه‌ای و جهانی ارتقا خواهد داد.
