نوسان ارزی مانع اصلی نوسازی
یکی از بزرگ‌ترین و قابل‌توجه‌ترین چالش‌های پیش‌روی صنایع غذایی در ایران، فرسودگی ماشین‌آلات و کندی در روند بروزرسانی و نوسازی تجهیزات صنعتی است. باوجود اینکه ظرفیت‌های چشمگیری در داخل کشور برای تولید و تامین ماشین‌آلات این صنعت وجود دارد و شرکت‌های داخلی توانسته‌اند بخش قابل‌توجهی از نیازها را پوشش دهند، اما مشکلات اقتصادی و به‌ویژه نوسانات شدید ارزی به‌عنوان یکی از موانع جدی در مسیر نوسازی ماشین‌آلات صنعتی عمل می‌کند. افزایش روزافزون هزینه‌های واردات به‌دلیل ناپایداری نرخ ارز و تحریم‌های بین‌المللی باعث شده بسیاری از تولیدکنندگان توان مالی لازم برای جایگزینی ماشین‌آلات فرسوده یا ارتقای تجهیزات خود را نداشته باشند. این شرایط به‌طور مستقیم بر تمامی جنبه‌های تولید صنایع غذایی تاثیر گذاشته است. افزایش هزینه‌های تولید از یک سو و کاهش کیفیت محصولات به‌دلیل استفاده از تجهیزات قدیمی و ناکارآمد از سوی دیگر، معضلات متعددی را برای تولیدکنندگان ایجاد کرده است. علاوه بر این، نوسازی کند ماشین‌آلات زمینه افزایش ضایعات و کاهش بهره‌وری را نیز فراهم آورده که نهایتا صنعت غذایی را با مشکلات متعددی مواجه کرده است. این روند نه تنها توان رقابت صنایع غذایی در بازارهای داخلی را پایین آورده، بلکه جایگاه این صنعت در بازارهای جهانی در دسترس را نیز تضعیف کرده است. صمت در این گزارش نگاهی دارد به وضعیت ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی در صنایع غذایی کشور که در ادامه می‌خوانید.
بحران ماشین‌آلات فرسوده سد راه صنایع غذایی
معضل تامین و بروزرسانی ماشین‌آلات در صنایع غذایی ایران یکی از چالش‌های بنیادی است که تأثیرات عمیقی بر تولید، کیفیت و رقابت‌پذیری این صنعت گذاشته است. بر اساس آخرین آمارها، بیش از ۷۰ درصد ماشین‌آلات مورد نیاز صنایع غذایی کشور توسط تولیدکنندگان داخلی تامین می‌شود و این روند با تلاش‌های مستمر شرکت‌های ماشین‌ساز داخلی به سمت افزایش پیش می‌رود. با این حال حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد مواد اولیه و قطعات کلیدی همچنان از خارج کشور وارد می‌شود که افزایش هزینه‌ها و نوسانات ارز را به صنعت تحمیل می‌کند. براساس آمار منتشر شده، علی‌رغم تامین بخش عمده‌ای از ماشین‌آلات توسط تولیدکنندگان داخلی، مشکل فرسودگی دستگاه‌ها همچنان جدی است، به‌طوری که بین ۶۰ تا ۶۵ درصد ماشین‌آلات صنایع غذایی کشور از رده خارج شده یا قدیمی محسوب می‌شوند. این وضعیت به کاهش بهره‌وری، افزایش هزینه‌های تعمیر و توقف تولید منجر شده و مانع از بهینه شدن مصرف انرژی و کاهش ضایعات در صنعت می‌شود.
بررسی آماری نشان می‌دهد که صنایع غذایی یکی از پر مصرف‌ترین صنایع از نظر انرژی و منابع آب است و این نکته اهمیت بروزرسانی ماشین‌آلات به‌ویژه در بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش ضایعات را دوچندان می‌کند. از سوی دیگر، سهم قابل‌توجه بنگاه‌های بزرگ از بازار صنعتی به معنی تمرکز بیشتر قدرت و کاهش توان رقابت بنگاه‌های کوچک و متوسط است که از دیدگاه فناوری و سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر کمتر برخوردارند. این موضوع باعث شده توسعه تکنولوژی و تجهیزات نوین با سرعت کافی انجام نشود و وابستگی صنعت به ماشین‌آلات وارداتی باقی بماند. مشکل دیگر این صنعت عدم‌تطابق استانداردها و ضعف در بخش خدمات پس از فروش ماشین‌آلات است که علاوه بر کاهش عمر مفید تجهیزات، باعث افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری شده است. نوسانات ارزی و مقررات وارداتی سختگیرانه موجب شده تا هزینه‌های تامین ماشین‌آلات نوین افزایش یابد و روند نوسازی به کندی پیش برود. در عین حال، شرکت‌های داخلی فعال در حوزه ماشین‌آلات صنایع غذایی ظرفیت بالایی دارند اما به‌دلیل نبود حمایت‌های مالی و مقرراتی مناسب، هنوز نتوانسته‌اند جایگاه واقعی خود را در بازار پیدا کنند.
همچنین، ضعف همکاری بین بخشی صنعت غذایی و مراکز علمی و پژوهشی در بحث توسعه فناوری، باعث شده کسب‌وکارها به جای نوآوری، بیشتر به واردات و مونتاژ تجهیزات متکی باشند. این وضعیت باعث شده صنعت غذایی نتواند با تغییرات جهانی و فناوری‌های نوین همگام شود و رتبه جهانی خود را بهبود بخشد. جهت برون‌رفت از این وضعیت، لازم است سیاست‌گذاران و نهادهای حمایتی، حمایت‌های هدفمندی از تحقیق و توسعه، آموزش نیروی متخصص و تقویت ساخت داخل انجام دهند تا چرخه معیوب وابستگی و فرسودگی تجهیزات شکسته شود.
تاثیر این مشکلات نه تنها در افزایش هزینه تولید و کاهش کیفیت محصولات غذایی داخلی مشهود است، بلکه به امنیت غذایی، صادرات و اشتغال پایدار نیز آسیب زده است. برای برون‌رفت از این وضعیت، نیاز به تدوین سیاست‌های جامع حمایتی، سرمایه‌گذاری جدی در تحقیق و توسعه و تقویت همکاری‌های فناورانه میان صنعت و مراکز پژوهشی داریم تا بهره‌وری افزایش یافته و ضایعات کاهش یابد و در نهایت صنعت غذایی کشور به رشد پایدار و رقابت‌پذیری جهانی دست یابد. این داده‌ها نشان می‌دهد مسیر بهبود در گرو برنامه‌ریزی دقیق، حمایت همه‌جانبه و انسجام‌بخشی به زنجیره تامین و نوآوری در ماشین‌آلات صنایع غذایی است.
تولید با موتور فرسوده
محمدرضا اسماعیلی، فعال صنعت غذا درباره وضعیت ماشین‌آلات و تجهیزات صنایع غذایی کشور با شاره به وضعیت سخت این صنعت به صمت گفت: با وجود اینکه بخش گسترده‌ای از نیاز ماشین‌آلات و تجهیزات صنایع غذایی کشور توسط تولیدکنندگان داخلی تامین می‌شود و تلاش‌های زیادی برای کاهش وابستگی به واردات صورت گرفته، اما بسیاری از صنعتگران همچنان با مشکلات جدی در بروزرسانی ماشین‌آلات خود مواجه هستند. متاسفانه شرایط اقتصادی سخت، نوسانات ارزی و تحریم‌ها باعث شده توان مالی تولیدکنندگان برای خرید و نوسازی ماشین‌آلات کاهش یابد و به جای جایگزینی تجهیزات نو، بیشتر به تعمیرات ماشین‌آلات فرسوده روی بیاورند که اغلب هزینه‌های بالاتری به‌دنبال دارد. در این میان همچنین نبود برنامه مدون دولتی و حمایت‌های مالی هدفمند، روند توسعه ماشین‌آلات صنعتی را با کندی روبه‌رو کرده است. در عمل، عمر بالای ماشین‌آلات و فرسودگی آنها یکی از کلیدی‌ترین مشکلات چرخه تولید مواد غذایی است که باعث کاهش بهره‌وری، افزایش هزینه‌ها و افت کیفیت محصولات شده است. به‌دلیل ضعف ساختاری و نبود زیرساخت مناسب، ماشین‌آلات صنایع غذایی نتوانسته‌اند با فناوری‌های نوین هماهنگ شوند و این محدودیت، مانع از بهره‌وری بالاتر و افزایش رقابت‌پذیری صنعت شده است
اسماعیلی ادامه داد: تولیدکنندگان داخلی، با وجود توانمندی‌های فنی بالا و قابلیت تامین بخش زیادی از ماشین‌آلات، به‌دلیل نبود حمایت‌های دولتی و دشواری تامین منابع مالی، نتوانسته‌اند جایگزین مناسبی برای تجهیزات وارداتی فراهم کنند. همچنین کمبود نیروی متخصص و ضعف در بخش خدمات پس از فروش ماشین‌آلات از جمله عواملی است که روند بروزرسانی تجهیزات را مختل کرده است.
وی افزود: شرایط اقتصادی سخت باعث شده بسیاری از واحدهای صنعتی کوچک و متوسط، با رکود و کمبود نقدینگی روبه‌رو شوند و امکان سرمایه‌گذاری در نوسازی ماشین‌آلات جدید را نداشته باشند. این موضوع علاوه بر کاهش تولید، کیفیت را نیز تحت‌تاثیر قرار داده و منجر به کاهش سهم بازار داخلی و خارجی شده است.
صنعتگران در پیچ مشکلات
اسماعیلی در ادامه اظهار کرد: تولیدکنندگان ماشین‌آلات و تجهیزات صنایع غذایی در حال‌حاضر در بروزرسانی و تامین ماشین‌آلات و تجهیزات خود مشکل دارند. بخشی از این موانع به محدودیت‌های تحریم برمی‌گردد و متاثر از آن برخی از ماشین‌آلات و تجهیزات تولید به‌سختی تامین می‌شوند و حتی در مواردی تولیدکنندگان ناچار به استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات دست دوم هستند. البته گرانقیمت بودن ماشین‌آلات و تجهیزات صنایع غذایی نیز عاملی است که تا حدودی مانع از بروزرسانی به‌موقع آنها می‌شود. در این شرایط سخت، دولت هم حمایتی از فعالان صنایع غذایی ندارد. وجود شعارهای اعلام‌شده درباره حمایت از فعالان صنایع غذایی، در عمل دولت حمایت قابل‌توجهی از این بخش نکرده است. ساخت درگاه ملی مجوزها به‌منظور تسهیل فرآیندهای مجوزدهی انجام شده، اما این سامانه به‌دلیل پیچیدگی‌های بیش از حد و بروکراسی فراوان، عملا مسیر دریافت مجوزها را برای تولیدکنندگان دشوارتر کرده است. صنعتگران هنگام مراجعه به این درگاه با فرآیندهای طولانی، ناواضح و پرزحمت مواجه می‌شوند که باعث اتلاف وقت و افزایش مشکلات تولید شده است؛ به عبارتی، این اقدام نه تنها مشکلات را کاهش نداده بلکه مانع جدیدی بر سر راه تولید به وجود آورده است.
اسماعیلی در پایان درباره سایر مشکلات فعالان صنایع غذایی گفت: در حالی که تولیدکنندگان صنایع غذایی با کمبود نقدینگی روبه‌رو هستند و به‌دلیل نوسانات ارزی نمی‌توانند ماشین‌آلاتشان را بروزرسانی کنند، اما این فقط شروع مشکلات آنهاست. تولیدکنندگان در این حوزه با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند که نهایتا به ضرر روند تولید و فعالیت‌هایشان تمام می‌شود. مسئولان علنا از حمایت و کمک به تولید صحبت می‌کنند، اما در عمل، عزم و اراده‌ای برای حل این مشکلات دیده نمی‌شود و بیشتر شاهد ایجاد موانع و سخت‌گیری‌های بیشتر در مسیر تولید هستیم. در بسیاری از کشورهای جهان، تولیدکنندگان و صنعتگران تشویق می‌شوند و زمینه برای رشد و توسعه آنها فراهم است، اما متأسفانه در کشور ما شرایط کاملا برعکس است.
صنعت غذا
حسین مجرد، فعال حوزه صنعت غذا نیز درباره وضعیت ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی این صنعت با اشاره به اینکه به صمت اظهار کرد: صنعت غذا در ایران با وجود اهمیت اقتصادی و قابلیت ارزآوری قابل‌توجه، خوشبختانه بخش زیادی از ماشین‌آلات و تجهیزات خود را در داخل کشور تولید و تامین می‌کند. بخش زیادی از این ماشین‌آلات با کیفیتی قابل‌رقابت با نمونه‌های خارجی ساخته می‌شوند و تولیدکنندگان داخلی توانسته‌اند با تبحر و تجربه مناسب، جایگاه خود را در بازار بهبود بخشند. در سال‌های اخیر، این پیشرفت توانسته تا نیازهای عمده صنایع غذایی به ماشین‌آلات را پوشش دهد و وابستگی به واردات را کاهش دهد که این موضوع از خروج ارز جلوگیری می‌کند و کمکی بزرگ به فعالان بخش است. بااین‌وجود، صنعت غذا همچنان با مشکلی بزرگ به نام فرسودگی ماشین‌آلات و تجهیزات دست و پنجه نرم می‌کند که دلایل متعددی دارد و علاوه بر کاهش کیفیت محصولات، هزینه‌های تولید را افزایش داده و بهره‌وری صنعت را تحت تاثیر قرار داده است.
تجهیزات فرسوده تولید را کاهش می‌دهد
این فعال حوزه صنعت غذا علت اصلی فرسودگی ماشین‌آلات و تجهیزات صنایع غذایی را مشکلات مالی و ارزی دانست و دراین‌باره گفت: در شرایط کنونی، تولیدکنندگان صنایع غذایی ایران به دلیل مشکل تامین ارز و نوسانات نرخ آن، با مشکلاتی در بروزرسانی ماشین‌آلات خود مواجه‌اند. این مشکلات باعث شده بسیاری از تجهیزات قدیمی و فرسوده باقی بمانند و روند نوسازی و جایگزینی ماشین‌آلات با تأخیر روبه‌رو شود. درنتیجه، توانایی تولید کاهش یافته، کیفیت محصولات تنزل پیدا کرده و ضایعات افزایش می‌یابد. در چنین شرایطی، پیشنهاد می‌شود دولت برای حمایت جدی از صنایع غذایی، تسهیلات با سود کم و آسان در نظر بگیرد تا تولیدکنندگان بتوانند به‌راحتی و بدون فشار مالی، ماشین‌آلات خود را نوسازی و به‌روز کنند. حمایت‌های مالی و سیاست‌های تشویقی در این مسیر، کلید عبور از بحران و حفظ ظرفیت‌های تولید است که به توسعه پایدار، رقابت‌پذیری قوی و ارتقای کیفیت محصولات کمک می‌کند. مجرد در پایان تاکید کرد: صنعت غذای ایران ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به پیشرو در منطقه دارد؛ به‌شرط آنکه دولت حمایت‌های لازم را از این بخش انجام دهد. در این صورت می‌توانیم علاوه بر بازارهای منطقه، در سایر بازارها نیز محصولات باکیفیت صادرات کرده و جای خود را تثبیت کنیم. در این میان مهم‌ترین نکته این است که با کیفیت محصولات صادراتی، نام و نشان صنعت غذایی کشورمان جهانی شود و بدین‌ترتیب توانمندی‌های آن ارتقا یابد.
سخن پایانی
بنا بر این گزارش درحال‌حاضر در کنار سایر مشکلات کوچک و بزرگ در صنعت کشور، فرسودگی گسترده ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی در صنایع غذایی کشور، به چالشی اساسی و غیرقابل انکار تبدیل شده که نه تنها توان تولید را کاهش داده، بلکه کیفیت محصولات را نیز به شدت تحت‌تاثیر قرار داده است. این معضل در شرایطی به وجود آمده که مشکلات اقتصادی، نوسانات ارزی و تحریم‌ها، دسترسی به منابع مالی برای نوسازی تجهیزات را دشوار کرده و تولیدکنندگان را در برابر انتخاب بین تعمیر ماشین‌آلات فرسوده یا توقف روند تولید قرار داده است. متأسفانه نبود حمایت موثر و برنامه‌ریزی‌های مدون این روند را تشدید کرده و باعث شده صنایع غذایی نتوانند به سمت بهره‌وری بالاتر و رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی حرکت کنند. این وضعیت نه تنها تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است بلکه فرصت‌های ارزآوری، اشتغال پایدار و توسعه اقتصادی را نیز محدود کرده است. واقعیت این است که با وجود تمام تلاش‌ها در این صنعت بدون حمایت واقعی و اصلاحات اساسی، چشم‌انداز روشنی برای این بخش حیاتی وجود نخواهد داشت و صنعت غذا همچنان در حسرت رسیدن به جایگاه واقعی خود باقی خواهد ماند.
