فرصت‌هایی که از دست می‌روند
معادن کشور، سرمایه‌های ارزشمندی هستند که به لطف نعمت‌های خدادادی، ایران دارای معادن سرشاری است. معدن را باید یکی از قطب‌های بزرگ اقتصادی دانست که با توجه بیشتر به این بخش، قطعا تحول اقتصادی انجام خواهد گرفت. یکی از نکات بسیار مهمی که کشورهای دارنده معدن در پیش گرفته‌اند، راه‌اندازی ژئوتوریسم و گردشگری معدن است. باتوجه به آنکه ایران دارای معادن سرشار و البته معادن متروکه است، این نیاز احساس می‌شود تا توجه جدی نسبت به ایجاد گردشگری معدن داشته باشد و درآمدهای این حوزه را به‌شکل چشمگیری افزایش دهد.
معدن یکی از حوزه‌های جذاب گردشگری
در عصر حاضر، حوزه گردشگری بسیار گسترده شده و به‌عنوان یک صنعت به شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شود. شاید دلیل این امر آن باشد که امروزه گردشگران، به‌دنبال کشف مقاصد جدید و دست‌نخورده هستند. این ویژگی توریست‌های امروزی، موجب پیدایش شاخه‌های جدیدی از گردشگری شده که یکی از آنها گردشگری ماجراجویانه است که خود به شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شود. «گردشگری معدن» نوعی از گردشگری ماجراجویانه است که طرفداران زیادی در سرتاسر جهان را مجذوب خود کرده، به‌دلیل علاقه‌مندی گردشگران به این مقوله، مدتی است که گردشگری معدن به یکی از اشکال جالب گردشگری در دنیا تبدیل و در سال‌های اخیر به‌عنوان فرصتی برای پیشرفت مناطق صنعتی قدیمی مطرح شده است.
شاید هیجان‌انگیز بودن نخستین جذابیت گردشگری معدن باشد. گردشگری معدن به‌عنوان یکی از حوزه‌های جدید گردشگری طبیعت، قطعا تجربه‌ای ویژه، نو و هیجان‌انگیز برای گردشگران رقم خواهد زد. مناطق توریستی مختلفی در جهان وجود دارد که برای رفع حس کنجکاوی و پاسخ به نیازهای توریست‌های ماجراجو در نظر گرفته شده است.
از سوی دیگر، این نوع گردشگری با فراهم آوردن شرایط بازدید هدفمند وسایل و تجهیزات مربوط به اکتشاف و حفاری معادن از دوران کهن تا ابزار نوین کاوش در معادن امروزی تجربه‌ای شگفت‌انگیز برای گردشگران فراهم می‌آورد. آشنایی با ناشناخته‌هایی از دل زمین، کانی‌ها و سنگ‌های گرانبها و نحوه فعالیت معدنکاران، فرصت بی‌نظیری است و کمتر کسی پیدا می‌شود که دوست نداشته باشد از آن استفاده کند.
بسیاری از شهرها و روستاهای جهان هستند که هویت خود را از معادنی که در آنها وجود دارد، وام گرفته‌اند. در گذشته بسیاری از این مناطق پس از اتمام فعالیت معادن از رونق افتاده و حتی متروکه می‌شدند، چراکه اهالی این شهرها و روستاها که با اتمام فعالیت معادن بیکار شده بودند، به امید جست‌وجوی کار راهی شهرهای اطراف می‌شدند.
علاوه‌براین، معادن علاوه بر تاثیر مثبت اقتصادی و ایجاد اشتغال، به‌عنوان میراث تاریخی و فرهنگی سرزمین‌ها نیز شناخته می‌شوند. وجود معادنی با هزاران سال قدمت که گشت‌وگذار در آنها مسائل جالبی از تاریخچه گرفته تا روش‌ها و ابزارهای حفاری آنها را در اختیار گردشگران و علاقه‌مندان می‌گذارد، صحتی بر این ادعاست. بنابراین، برگزاری تورهای هدفمند برای بازدید از معادن، با استفاده از تجهیزاتی مانند کلاه و هدلامپ و تجربه‌ای شبیه به تجربه فعالیت معدنکاران واقعی قطعا جذاب است.
ایران بهشت زمین‌شناسی جهان است
محمدحسین بصیری، کارشناس حوزه معدن و صنایع‌معدنی در ارتباط با وضعیت معادن و گردشگری به صمت گفت: در کشور ما، «ژئو» به‌واسطه نعمت‌های خدادادی به فراوانی مشاهده می‌شود، اما همچنان نتوانسته‌ایم توریسم یا همان گردشگر را ایجاد کنیم و قادر به شکل‌گیری چنین پدیده خوب اقتصادی نبوده‌ایم. این موضوع نیز به سیاست‌های کلی در کشور ما بازمی‌گردد که باوجود محیط مناسب طبیعی، قادر به بهره‌برداری از آن نیستیم.
بصیری ادامه داد: از دیدگاه زمین‌شناسان جهان، ایران بهشت زمین‌شناسی جهان است و فرصت‌های بسیار مناسبی در راستای ایجاد و شکل‌دهی ژئوتوریسم دارد که با استفاده از چنین ظرفیتی، می‌تواند اقتصاد کشور را در مسیر رشد قرار دهد. کشورهای اروپایی، ترکیه و حتی کشورهای عرب نیز، دارای جاذبه‌های زمین‌شناسی نیستند و از این نظر، ایران می‌تواند با ایجاد یک صنعت ژئوتوریسم قوی، جایگاه بسیار ارزشمندی در میان کشورهای دنیا پیدا کند. در بسیاری از کشورهای دنیا، معادن در مناطق جنگلی واقع شده و دارای پوشش گیاهی هستند و امکان شناخت لایه‌های زمین در آنها وجود ندارد؛ این در حالی است که معادن ایران در فضای باز قرار دارد و همه‌چیز آن آشکار است. این امر، سبب شده است تا ایران را به‌عنوان بهشت زمین‌شناسی دنیا بشناسند و بهترین دانشگاه برای این امر است؛ اتفاقی را که چند میلیون سال طول کشیده است تا رخ دهد، می‌توان مطالعه کرد. وی گفت: در ایران جاذبه‌های گردشگری بسیاری وجود دارد که می‌تواند فرصت ژئوتوریسم را به فعالیت وادارد. برای مثال، می‌توان به ساحل نقره‌ای جزیره هرمز اشاره کرد که پوشیده از سنگ‌های کریستالی است و مانند الماس می‌درخشد. برخی ارگان‌ها در گذشته، این سنگ‌ها را صادر می‌کردند که در یک مقطع مردم از این صادرات پیشگیری به‌عمل آوردند.
وی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان از معادن متروکه در راستای گردشگری بهره‌برداری کرد، افزود: ایجاد گردشگری معدن را فقط نباید برای معادن متروکه دانست، بلکه معادنی که اکنون در حال فعالیت هستند نیز، می‌توانند مکان مناسبی برای بازدید گردشگران باشند. در ژاپن و در یکی از معادن طلای این کشور، با ایجاد گردشگری معدن، توانسته بودند، بیشتر از استخراج طلا کسب درآمد کنند. چنین امکانی باید در کشور ما ایجاد شود تا معادن به بهره‌وری بیشتر رسیده و در نهایت این امر، رونق اقتصادی را شاهد باشیم.
بصیری در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: در کشور ما نیز معادن بسیار زیبایی وجود دارد که می‌توان از آنها بهره‌برداری توریستی کرد. در این زمینه می‌توان معدن نخلک را مثال زد که باید آن را تبدیل به موزه کرد. افکار عمومی چندان با مقوله گردشگری معدن آشنا نیستند، اما اگر گردشگری معادن راه‌اندازی شود، زمانی که مردم در معادن حضور یابند، می‌توانند از نزدیک با حوزه معدن آشنا می‌شوند. اگر این فرهنگ عمومی با رعایت استانداردها انجام گیرد، این آشنایی تبدیل به فرهنگ می‌شود. از سوی دیگر، زمانی که یک معدن، متروکه می‌شود، به‌دلیل منظره نازیبایی که ایجاد کرده، با زیباسازی آن می‌توان آن را به مکانی برای بازدید گردشگران تبدیل کرد. از بعد اقتصادی نیز می‌توان از این معادن متروکه درآمدزایی کرد و باعث اشتغالزایی برای افرادی شد که پیش از این در معدن مشغول به کار بوده‌اند. از سوی دیگر نیز، گردشگری معدن باعث تعامل بین افراد از منظر پیام کلی گردشگری می‌شود.
توسعه گردشگری با پدیده‌های نوظهور
کامران هارونی، کارشناس ارشد گردشگری اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در ارتباط با اهمیت اقتصادی گردشگری معدن اظهار کرد: استان اصفهان با ذخایر معدنی فعال و غیرفعال می‌تواند با توسعه گردشگری سهم مهمی در ارزآوری و رونق اقتصاد محلی ایفا کند. توسعه گردشگری با پدیده‌های نوظهور اعم از گردشگری معدن می‌تواند در ارزآوری و ایجاد درآمد پایدار محلی نقش مهمی داشته باشد.
وی گفت: گردشگری معدنی، مدل موفقی در کشورهای توریستی قلمداد می‌شود که در کنار گردشگری کشاورزی، گردشگری ماجراجویانه سهم مهمی در جذب گردشگر داخلی و خارجی دارد. استان اصفهان با ذخایر معدنی فعال و متروک و معادن روباز و زیرزمینی می‌تواند گردشگران را با روش‌های اکتشاف آشنا کند و علاوه بر شناسایی و عرضه بخش‌های ناشناخته معادن در جذب سرمایه‌گذاری موثر واقع شود.
وی افزود: گردشگری معدن شاخه‌ای جدید از توریسم است که علاوه بر معرفی مقاصد جدید گردشگری ناشناخته برای مسافران در اشتغالزایی، درآمد پایدار جوامع محلی و روستاهای پیرامون نقش دارد.
هارونی بااشاره به اینکه معادن در حال بهره‌برداری و متروکه می‌تواند در خدمت راهنمایان گردشگری، بومگردی و زمین‌گردشگری (ژئوتوریسم) قرار بگیرد، گفت: آژانس‌های خدمات مسافرتی با طراحی تورهای گردشگری معدن در کنار تورهای طبیعت‌گردی می‌توانند زمینه بازدید گردشگران داخلی و خارجی را در آینده فراهم کنند. استان اصفهان با معادن روباز، زیرزمینی، فعال و متروکه می‌تواند به‌عنوان نخستین استان معرفی‌کننده گردشگری معدن در کشور مطرح شود، چراکه معدن سرب و روی نخلک در شهرستان نائین با قدمت بیش از 2 هزار سال که با ابزارهای باستانی حفاری شده، در عمق ۲۳۰ متری زمین، مکانی جذاب و دیدنی برای گردشگران است.
تشکیل کارگروه گردشگری معدن
این کارشناس ارشد گردشگری اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان گفت: معدن پتاس در شهرستان خوروبیابانک هم به‌عنوان بزرگ‌ترین معدن شورابه حوضه خلیج‌فارس با ذخایر املاح تبخیری در خاورمیانه هم، مکانی دیدنی در توسعه گردشگری معدن محسوب می‌شود. متاسفانه گردشگری معدن، متولی مشخصی ندارد و باتوجه به فرابخشی بودن حوزه گردشگری، پیشنهاد می‌کنم، کارگروهی متشکل از وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، صمت، کمیسیون معادن و صنایع معادنی اتاق بازرگانی ایران و نماینده تشکل‌های معدنی و سازمان‌های زمین‌شناسی در سطح کلان تشکیل شود تا به کمک بخش خصوصی هسته‌های سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری در معدن اجرا شود.
درآمدزایی با گردشگری معدنی
چند سالی می‌شود که گردشگری معدن به سبک جدیدی از سفر در کنار گردشگری‌هایی همچون دریایی، کوهستانی، زیست‌محیطی و … تبدیل شده و معادنی که به‌دلیل نامناسب بودن وضعیت بازار، کاهش عیار مواد معدنی، پایین بودن کیفیت مواد معدنی و عدم‌توجیه اقتصادی بهره‌برداری حداقل به مدت ۵ سال غیرفعال بوده و به‌عبارتی متروک بوده‌اند، به یک سایت گردشگری تبدیل می‌شوند تا منبعی برای کسب درآمد باشند.
در واقع معدنی که با پایان کار استخراج به پدیده‌ای متروک تبدیل شده و می‌تواند آسیب‌های زیست‌محیطی به‌همراه داشته باشد، با یک تغییر کاربری روحی دوباره پیدا می‌کند، هرچند بسیاری از معادن فعال هم، قابلیت تبدیل شدن به جاذبه گردشگری را دارند.
این اتفاق در برخی از کشورهای دنیا هم افتاده و به‌شکل پدیده‌ای با عنوان گردشگری معدنی در حال گسترش است، برای مثال، معدن زیرزمینی نمک ویلیچیکا در لهستان که در حال حاضر فعال است، با جاذبه‌هایی در بخش‌های متروک خود همچون ساختار زمین‌شناسی، بقایای معدن کاری در تونل‌ها، مجسمه‌های نمکی و … سالانه حدود یک میلیون گردشگر را به‌سوی خود می‌کشاند.
ایران به‌عنوان یک کشور باستانی، دارای معادن فعال و غیرفعال فراوانی است، اما در زمینه گردشگری معدنی آنچنان که باید، کارهای مهمی انجام نگرفته، این در حالی است که اگر این معادن به سایت‌های گردشگری تبدیل شوند، می‌توانند تبدیل به منبع درآمدی شوند که حتی از فروش مواد معدنی استخراج‌شده هم بیشتر است.
سخن پایانی
معادن کشور، جذابیت خاص و منحصر به فردی دارند که می‌توانند برای گردشگران بسیار تماشایی باشند. با فراهم کردن امکانات و زیرساخت‌ها، می‌توان بسیاری از معادن کشور را به قطب گردشگری تبدیل کرد تا مردم از نزدیک، شاهد فعالیت‌های معدنکاری باشند.
