سرمایه، شاه‌کلید قفل معدن
معادن را باید پاشنه‌آشیل اقتصاد کشور دانست که نقش پررنگی در ارزآوری و همچنین رونق اقتصادی کشور دارد. بنابراین، توجه بیشتر به معادن، باید در دستور کار دولت باشد تا بهره‌وری این حوزه مهم اقتصادی افزایش پیدا کند. مراحل کار معادن شامل ۴ قسمت است که در تمام این بخش‌ها، سرمایه، حرف اول را می‌زند. زمانی که سرمایه برای تمام این ۴ بخش، وجود داشته باشد، این امکان وجود خواهد داشت تا راندمان فعالیت‌های معدنی افزایش یابد و در ادامه، می‌توان رشد اقتصادی را شاهد بود.
نقش معادن در تولید ناخالص داخلی
نقش معادن در تولید ناخالص داخلی منجر به افزایش تقاضا و پیشروی حلقه‌های بعدی تولید می‌شود. این موضوع در کشورهای معدنخیز مانند امریکا مدنظر قرار می‌گیرد؛ به‌طوری که ضمن تکیه بر تولید و صادرات مواد خام و نیمه‌خام، از زنجیره ارزش نیز برای توسعه اقتصادی استفاده می‌شود. به‌عنوان‌مثال این کشور در سال ۲۰۱۵ از استخراج مواد معدنی حدود ۸۰ میلیارد دلار ارزش اقتصادی ایجاد کرد و با بهره‌گیری از زنجیره ارزش، این رقم را به ۶۳۰میلیارد دلار و در صنایع پایین‌دستی به ۲هزار و۴۰۰ میلیارد رساند که جهشی ۳۰ برابری داشت. در صورتی‌که زنجیره تولید در کشور ایران کامل شود، با فرآوری نهایی مواد معدنی می‌توان به‌طورمتوسط ارزش‌افزوده‌ای بالغ بر ۱۰برابر ارزش خام مواد معدنی ایجاد کرد. به‌عنوان‌مثال با ایجاد زنجیره ارزش در فلزاتی مانند مس، نیکل و کروم می‌توان به‌ترتیب میزان سودآوری را به ۱۰، ۲۰۰ و ۹۲ برابر افزایش داد. در فلزاتی مانند آهن که زنجیره ارزش شامل مراحل مختلفی مانند سنگ‌آهن کلوخه، سنگ‌آهن دانه‌بندی‌شده، کنسانتره، گندله و آهن‌اسفنجی است، میزان افزایش سودآوری بین ۲ تا ۶۴ برابر متغیر است.
رشد اقتصادی نخستین و مهم‌ترین عامل توسعه‌یافتگی هر کشور است و براساس آنچه گفته شد، بخش معدن ایران این ظرفیت را دارد که اثر بسزایی در رشد اقتصادی کشور داشته باشد. بخش معدن به‌عنوان مهم‌ترین موتور محرکه و پیشران اقتصاد و توسعه‌یافتگی در کشورهای معدنخیز از جمله ایران به‌شمار می‌رود. اهمیت بخش معدن در کشور کمتر از نفت نیست و توسعه این بخش و توجه به نقش صادرات مواد معدنی سبب توسعه اقتصادی کشور می‌شود. نقش بخش‌های مختلف در صادرات غیرنفتی در بازه ۱۴۰۰-۱۳۹۸ نشان می‌دهد؛ باتوجه به مشکلات موجود در فروش نفت، بخش معدن و صنایع‌معدنی در کنار پتروشیمی، 2 شاهرگ حیاتی ارزآوری برای کشور در این سال‌ها بوده‌اند.
سهم بخش معدن و صنایع‌معدنی در سال ۱۴۰۰، حدود ۲۷درصد بوده که بسیار قابل‌توجه است. باتوجه به اینکه صادرات مواد معدنی نسبت به بسیاری از بخش‌های دیگر، اثرپذیری کمتری درباره تحریم‌ها داشته است؛ اگر موانع موجود در این بخش برطرف شود تا سال ۱۴۰۴ می‌تواند بخشی قابل‌توجهی از درآمدهای ارزی کشور را به خود اختصاص دهد.
ایران، یکی از کشورهای معدنخیز جهان
چندی پیش، عبدالله تیموری‌نیا، فعال معدن در ارتباط با ظرفیت‌های معدن برای توسعه و فعالیت از اکتشاف تا استخراج اظهار کرد: ایران را باید به‌عنوان یکی از کشورهای معدنخیز جهان دانست که ضمن برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب و دسترسی به آب‌های آزاد، از ظرفیت قابل‌توجهی نیز برای توسعه بخش معدن و صنایع‌معدنی برخوردار است، به‌گونه‌ای‌که در سالیان اخیر، با تکیه بر این مزایا، سرمایه‌گذاری‌های فراوانی با هدف توسعه این بخش و ایجاد ظرفیت‌های تولید انجام شده است.
تیموری‌نیا ادامه داد: بخش معدن به‌طورمشخص از ۴ حلقه اکتشاف، استخراج، فرآوری و استحصال تشکیل شده که انجام خدمات آزمایشگاهی و تحقیقاتی در هرکدام از این حلقه‌ها، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در گام اول، زمانی که شواهد و کاوش‌های زمین‌شناسی احتمال وجود یک کانی را در یک منطقه مطرح می‌کنند، عملیات اکتشاف آغاز شده و گمانه‌زمانی‌های لازم توسط متخصصان امر انجام می‌گیرد، به‌گونه‌ای‌که محدوده معدنی در قسمت‌های مختلف با فواصل مشخص تعیین شده و ضمن حفر چاله‌هایی با عمق ۷۰ تا ۸۰ متر با استفاده از تجهیزات تخصصی، نمونه‌برداری‌های موردنیاز انجام می‌شود. در ادامه، نیاز است تا عیار نمونه‌های معدنی به‌دست‌آمده همراه با عناصر دیگری که ممکن است در آن وجود داشته باشد، آنالیز و تعیین شود که این امر باید در آزمایشگاه‌های تخصصی و شیمی تجزیه مواد معدنی پس از طی مراحله آماده‌سازی انجام گیرد.
وی گفت: پس از تصویربرداری‌ها و مدل‌سازی‌ها، حجم ذخیره ماده معدنی در منطقه موردنظر و اینکه ماده معدنی در چه عمقی از زمین قرار گرفته است، مشخص می‌شود. در حلقه دوم بخش معدن که همان استخراج است نیز، نقش آزمایشگاه بسیار مهم و تعیین‌کننده است و عیار نمونه‌های معدنی استخراج‌شده باید به‌صورت روزانه و حتی ساعتی در آزمایشگاه مشخص شود تا عملیات استخراج درست در راستای رگه معدنی کشف‌شده انجام پذیرد. در حلقه سوم معدن که فرآوری است، ماده معدنی استخراج‌شده پس از فرآیند تغلیظ و پرعیارسازی، به کنسانتره تبدیل می‌شود که در این مرحله نیز ضرورت دارد نمونه‌برداری‌های لازم در مراکز آزمایشگاهی و تحقیقاتی به‌صورت مرتب انجام شود تا عیار موردنظر برای ماده معدنی حاصل شود. نکته دارای اهمیت اینکه بسیاری از مواد معدنی به‌صورت کنسانتره به بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی صادر می‌شوند و باتوجه به ارزآوری که از این طریق برای کشور به‌دست می‌آید، بر همین اساس کنسانتره تولیدشده باید از عیار کافی برای استفاده در کارخانه‌های معدنی و فلزی برخوردار باشد که این امر، نقش و جایگاه آزمایشگاه‌ها در این بخش را چندبرابر می‌کند.
دست و پنجه نرم کردن با تحریم
وی افزود: در حلقه چهارم یعنی استحصال، ماده معدنی با استفاده از روش‌های مختلف و استفاده از فناوری‌های نوین، به فلز مدنظر تبدیل می‌شود که در این مرحله نیز آنالیزها و اندازه‌گیری‌های آزمایشگاهی و تحقیقاتی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بنابراین می‌توان گفت که در هر ۴حلقه بخش معدن، تعیین‌کننده‌ترین عامل برای جلوگیری از خطاها و ریسک‌پذیر شدن سرمایه، آنالیزهای شیمیایی است که امروزه باوجود دستگاه‌های اندازه‌گیری بسیار دقیق در سطح جهان و روش‌های متنوعی که بدین‌منظور مورداستفاده قرار می‌گیرد، در مراکز آزمایشگاهی، تحقیقاتی و پژوهشی مختلف در حال انجام است.
تیموری‌نیا خاطرنشان کرد: باید اشاره کرد که خوشبختانه در ایران، این دستگاه‌ها در دسترس فعالان بخش معدن و صنایع‌معدنی و آزمایشگاه‌هایی که ارائه‌دهنده خدمات تخصصی در این بخش هستند، قرار دارد، اما به‌دلیل اینکه کشور مدت‌هاست با تحریم‌های ظالمانه دست و پنجه نرم می‌کند، نگهداری این دستگاه‌ها و نیز تامین بسیاری از قطعات طی سالیان اخیر دشوار شده است. همچنین نرخ مواد اولیه لازم برای این آزمایشگاه‌ها نیز باتوجه به اینکه از یک‌سو تولیدکنندگان این مواد به‌دلیل تحریم‌ها همکاری با ایران ندارند و از سوی دیگر، نرخ دلار در نوسان است، به‌شدت افزایش یافته و به‌دنبال آن هزینه‌های آزمایشگاهی برای معدنداران و صاحبان صنعت با رشد چشمگیری مواجه شده است. رفع چالش‌های مذکور، بستگی به شرایط سیاسی و اقتصادی کشور دارد که امید است به‌دنبال افزایش تعاملات با بازارهای جهانی و کاهش تاثیر تحریم‌ها، شاهد تسهیل در تامین مواد اولیه موردنیاز از تولید و توزیع‌کننده اصلی و نیز انتقال ارز به‌صورت‌رسمی از شبکه بانکی باشیم.
صنایع پایین‌دست رشد چندانی نداشتند
برای آنکه موارد ذکرشده در بهترین حالت ممکن انجام شوند، نیاز است تا سرمایه‌گذاری‌هایی در حوزه معدن انجام گیرد و این امر نیازمند حضور بخش خصوصی و ایجاد مشوق‌هایی برای این بخش است.
مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران در ارتباط با موضوع آسیب‌های کاهش سرمایه‌گذاری در حوزه معدن به صمت گفت: این موضوع شایسته نخواهد بود که در کشور معدنی مانند ایران باشیم و معادن را نادیده بگیریم. باید اشاره کرد، صنایع پایین‌دست در حوزه معدن، رشد چندانی نداشته و این موضوع به‌علت کم‌توجهی‌ها به بخش معدن کشور است. ما باید بتوانیم در بخش معدن و صنایع‌معدنی، جایگاه خود را به مقام واقعی برسانیم و در رقابت‌های خارجی، حرفی برای گفتن داشته باشیم که این امر، می‌تواند چند سوال را به‌همراه داشته باشد.
اکبریان ادامه داد: ما باید بدانیم که در کشور، معدن به‌رسمیت شناخته می‌شود یا خیر؟ در زمان گذشته، معدن، در ذهن تمام ارکان کشور، یک حوزه کلان بود و زمانی که در ارتباط با معدن صحبت می‌شد، کاملا واضح بود که صحبت از معادن است. این امر با گذشت زمان، کمرنگ شد و حساسیت‌ها درباره این حوزه مهم اقتصادی کاهش پیدا کرد. یکی از مهم‌ترین موضوعات حوزه معدن، سرمایه‌گذاری است که به‌علت انحصاری شدن و مواردی از این قبیل، آن‌طور که باید سرمایه‌گذاری انجام نمی‌گیرد. سرمایه‌گذاری در بخش معدن نباید در انحصار دولت باشد و فضا باید برای بخش خصوصی و متخصصان باز شود.
فرصت را برای دلسوزان معدن مهیا کنیم
وی گفت: اگر قرار بر این باشد که سرمایه‌گذاری، توسط دولت و سایر دستگاه‌های دولتی انجام گیرد، نیازی نخواهد بود که در جلساتی که برگزار می‌شود، صحبت از سرمایه‌گذاری شود. سرمایه‌گذاری در حوزه معدن به این معنا خواهد بود که مردمی که در دل جامعه هستند، این امکان را داشته باشند که در معادن، سرمایه‌گذاری کنند. نیاز است تا فرصت کار در معدن را برای تمام افراد جامعه که دلسوز معدن هستند، فراهم کنیم و از انحصاری شدن بپرهیزیم. متاسفانه، چیزی که در حال حاضر و در زمینه سرمایه‌گذاری معادن مشاهده می‌شود، انحصار دولت است و خبری از سایر سرمایه‌گذاران نیست. نیاز است تا به سرمایه‌گذارانی که دارای علم نو و تکنیک‌های جدید هستند، فرصت داده شود.
وی افزود: باید نگرش‌ها نسبت به سرمایه‌گذاری در حوزه معدن تغییر کند و نیاز است تا دولت این انحصار را کنار بگذارد. انحصاری شدن سرمایه‌گذاری در حوزه معادن، سبب شده است تا معدن، آن‌طور که باید نتواند نقش خود را در اقتصاد بازی کند. دولت از بخش معدن مطالبه‌گری می‌کند که این موضوع در صورت فعال بودن معدن و تولید ثروت مانعی نخواهد نداشت و در واقع تولید ثروت یکی از وظایف مهم معدن است. متاسفانه دولت، تمام مطالبات خود را به‌صورت نقد از معادن دریافت می‌کند که این موضوع تمام سیستم معدن را درگیر کرده است. معدن با مطالبه‌گری دولت درگیر انحراف می‌شود و چالش‌های بسیاری در این مسیر به‌وجود می‌آید.
سخن پایانی
در بسیاری از کشورهای صادرکننده مواد معدنی، صادرات مواد معدنی فرآوری‌نشده نیز در کنار زنجیره ارزش در دستور کار قرار دارد. به‌عنوان‌مثال باوجود برابری تولید سنگ خام و فرآوری کشور ترکیه با ایران، این کشور حدود ۴میلیون تن از تولیدات سنگ خود را به‌صورت‌خام صادر می‌کند. این آمار بیش از ۱۰برابر صادرات سنگ ایران است.
