تعامل به‌جای تقابل
معدنکاری، همواره چالش‌هایی را با محیط‌زیست داشته است و آن‌طور که مطرح می‌شود، معدنکاری بدون آسیب به محیط‌زیست، امکان‌پذیر نخواهد بود. در تمام مراحل معدنکاری، یعنی از مرحله اکتشاف تا استخراج، به‌طورمستقیم می‌توانند، آسیب‌هایی را به محیط‌زیست وارد کنند. استفاده از فناوری‌های نوین نه‌تنها در کاهش اثرات زیست‌محیطی موثر هستند، بلکه بهبود قابل‌توجهی در ایمنی و بهره‌وری عملیات معدنکاری به‌ارمغان آورده‌اند. به‌طورکل، باید میان سازمان حفاظت از محیط‌زیست و معادن، تفاهمنامه‌ها و توافق‌هایی انجام شود تا برای جبران آسیب‌های معدنکاری، اقداماتی موثر انجام گیرد.
افزایش حفظ کیفیت محیط‌زیست
در ۲ دهه اخیر به‌طورتدریجی توجه به حفظ کیفیت محیط‌زیست افزایش یافته و فعالیت‌های معدنکاری را تحت‌تاثیر قرار داده، اگرچه آلودگی مرتبط با فعالیت‌های معدنی اجتناب‌ناپذیر است، اما مطالعات زیست‌محیطی ارائه‌شده در طراحی یک استراتژی مدیریت زیست‌محیطی به‌منظور کاهش اثرات زیست‌محیطی اثرگذار باشد. رابطه میان استخراج و تولید مواد معدنی و محیط‌زیست بسیار نزدیک و وابسته به یکدیگر است و جدا کردن این دو از یکدیگر ناممکن است، زیرا از یک‌طرف، به محیط‌زیست دست‌اندازی می‌کنیم و از طرف دیگر، می‌خواهیم از آن نگهداری و محیطی سالم برای آیندگان به‌جا بگذاریم؛ بنابراین بحث استخراج، برداشت و آسیب آن به محیط‌زیست تضادی میان فعالیت اجتماعی ما ایجاد می‌کند.
بزرگ‌ترین معضلی که در زمینه معدن وجود دارد، این است که ساختار اکوسیستم چندین میلیون ساله زمین را به‌هم‌می‌زند و باعث از بین رفتن تعادلی می‌شود که در درازمدت به‌نفع انسان و محیط زندگی تمامی جانوران شده است؛ البته آسیب‌های معادن به محیط‌زیست کمتر از آسیب‌هایی است که شهرسازی و دست‌اندازی در محیط شهری به محیط‌زیست وارد می‌کند. اگر معادن روباز را در نظر بگیریم، معمولا در هنگام استخراج مقادیر بسیاری خاک جابه‌جا و به مکان دیگر منتقل می‌شود که همین مسئله در زیبایی محیط‌زیست تاثیرگذار است و حتی باعث بسته شدن برخی مسیرها، راه‌های آب و محدود کردن محیط رشد برخی گیاهان می‌شود.
در همین برداشت‌ها نیز اگر سطح زمین را در نظر بگیریم که در حالت تعادل است، هنگامی که عمیق‌تر شود، در معرض هوا قرار گرفته، شروع به واکنش کرده و باعث ایجاد مواد شیمیایی می‌شود که به‌طورغیرمستقیم به محیط‌زیست صدمه وارد می‌کند. معادن به‌طورمستقیم با فرونشست زمین ارتباط ندارد، اما اگر به‌طورغیرمستقیم این مسئله را بررسی کنیم، باید استفاده از معادن را به 3 دسته اکتشاف، استخراج و فرآوری تقسیم کرد؛ در بحث اکتشاف تنها به محیط‌زیست رفته و آن را بررسی می‌کنیم تا ماده معدنی‌های آن را بیابیم که این مسئله آسیب زیادی به محیط‌زیست وارد نمی‌کند.
در استخراج بزرگ‌ترین معضل انفجار و جابه‌جایی مواد معدنی است که باز آسیب شدیدی وارد نمی‌کند، اما در بحث فرآوری نیاز به آبیاری بیشتر سیستم‌ها وجود دارد که این آب از منابع سطحی یا زیرزمینی تامین می‌شود و به‌طورغیرمستقیم به‌دلیل اینکه با تخلیه آبخوان‌ها مرتبط است، باعث تخلیه شدن زیرزمین و ایجاد فرونشست می‌شود.
لزوم برگزاری جلسات میان معدن و محیط‌زیست
سجاد ادهمی، کارشناس معدن در ارتباط با موضوع معدنکاری سبز و کاهش آسیب به محیط‌زیست به صمت گفت: در ارتباط با تعارض میان معدن و محیط‌زیست، باید اشاره کرد، اگر هر دوطرف مورد بحث، جلساتی را گذاشته و با یکدیگر صحبت کنند، هیچ مشکلی وجود نخواهد داشت. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، حوزه معدن فعالیت‌های خود را انجام می‌دهد و به محیط‌زیست آسیب نمی‌رسد. وضع قوانین سختگیرانه از سوی جوامع بین‌المللی و دولت‌ها، تغییر ارزش‌ها و افزایش انتظارات اجتماعی باعث ایجاد چالش‌های جدیدی در حوزه معادن و صنایع‌معدنی شده است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به این نکته اشاره کرد که امروزه سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها را براساس قابلیت ردیابی محصول ارائه‌شده، مقدار تولید گازهای گلخانه‌ای، رعایت اصول ایمنی و اجرای قوانین عدالت اجتماعی قضاوت و انتخاب می‌کنند.
ادهمی ادامه داد: سرمایه‌گذاری محدود شرکت‌های معدنی در حوزه محیط‌زیست و تکیه این شرکت‌ها بر سیستم‌های پایش سنتی و دستی، نگرانی‌های زیست‌محیطی در زمینه معدنکاری را افزایش داده است. براساس گزارش‌های بین‌المللی، از آنجا که عوامل محیطی، اجتماعی و حاکمیتی به اولویت بزرگ‌تری برای سرمایه‌گذاران و سهامداران تبدیل شده است، شرکت‌های معدنی نیز تلاش بیشتری برای ادغام راهبردهای زیست‌محیطی در استراتژی‌های شرکت، تصمیم‌گیری و گزارش‌دهی خود انجام می‌دهند.
وی گفت: چالش‌های تبدیل سرمایه منابع‌طبیعی به رشد اقتصادی پایدار و توسعه بلندمدت مناطق معدنکاری باید برطرف شود. صنعت معدن باید مشکلات اجتماعی، محیط‌زیستی و فنی را با بکارگیری مفاهیم جامع مانند مفهوم توسعه پایدار و استفاده از ابزارهای معدنکاری سبز حل کند تا مجوزهای اجتماعی برای فعالیت خود را کسب کرده و بهره‌وری خود را بهبود بخشد.
کلید ساخت معدن سبز فناوری است
وی افزود: این نکته دارای اهمیت خواهد بود که کلید ساخت معدن سبز مبتنی بر فناوری است. به‌منظور کاهش مصرف انرژی و منابع، باید تکنیک‌های دیجیتالی‌سازی و اطلاع‌رسانی برای بهبود سطح اتوماسیون تجهیزات اتخاذ شود. در آینده، توسعه فناوری تشدید و چرخه ارتقا به‌طورمداوم کوتاه خواهد شد، بنابراین ظرفیت نوآوری فناوری و تحقیقات جامع نیاز به بهبود دارد. علاوه بر این، پیشرفت در استخراج هوشمند باید به‌شدت براساس هوش‌مصنوعی انجام شود تا الگوی استخراج فعلی به‌طورکامل به یک سیستم استخراج قابل‌اعتمادتر و هوشمندتر تبدیل شود. فشار ذی‌نفعان روی موضوعاتی مانند تنوع زیستی و مدیریت آب احتمالا تشدید می‌شود و معدنچیان را ملزم می‌کند که به‌تدریج برای تعطیلی معادن برنامه‌ریزی کنند و مصرف آب و انرژی را برای برآورده‌کردن انتظارات، بهتر مدیریت کنند. اطمینان از اینکه فعالیت‌های استخراج و بازسازی دارای اثر مثبت هستند، نیازمند اندازه‌گیری و ثبت مناسب تاثیرات در طول عمر معدن است.
ادهمی خاطرنشان کرد: به‌منظور نظارت بر پارامترهای محیطی از جمله آب‌وهوا در ابتدا نیاز به تعیین کیفیت اولیه است که معمولا مبنا کیفیت آب‌وهوای منطقه قبل از شروع عملیات معدنکاری است. در گام دوم و پس از شروع فعالیت‌ها و بهره‌برداری از معدن، محدودیت‌های مقدار پارامترهای محیطی وجود خواهد داشت که در طول عملیات نباید از آن مقدار تجاوز شود. این پارامترها باید به‌صورت مداوم نظارت و ثبت شوند. علاوه بر این، هشدار برای شرایط خارج از محدوده باید تنظیم شود و با ضبط رخدادهای خارج از حد و تجزیه‌وتحلیل آنها از بروز مجدد شرایط بحرانی جلوگیری شود. در نهایت نیز، زمانی که عملیات استخراج معدن به‌پایان رسید، نیاز به احیای محل معدن و بازگرداندن منطقه معدن به وضعیت اولیه وجود دارد. نظارت بر سایت معدن برای یک دوره چندساله مهم است تا اطمینان حاصل شود که سایت طبق پیش‌بینی در حال بهبود است.
کاهش تعارضات معدن و محیط‌زیست
در ارتباط با چالش‌های معدن و محیط‌زیست، کارشناسان بسیاری اظهارنظر کرده و تاثیر معدنکاری بر محیط‌زیست را مخرب دانسته‌اند. البته، این کارشناسان اعلام می‌کنند که در بسیاری از محدوده‌های محیط‌زیست، آلودگی به‌طورطبیعی وجود دارد.
چندی پیش، در رابطه با کاهش تعارضات معدن و محیط‌زیست؛ سارا یوسفی‌پور، کارشناس معدن و محیط‌زیست اظهار کرد: در بسیاری از پهنه‌های محیط‌زیست آلودگی‌های زیست‌محیطی به‌طورطبیعی وجود داشته و نمی‌توان این آلودگی‌ها را ناشی از فعالیت معدنی دانست. برخی از پهنه‌های تحت حفاظت محیط‌زیست به‌درستی انتخاب نشده‌اند. در کشور ما مناطقی به‌عنوان مناطق چهارگانه محیط‌زیست تعریف شده‌اند که این پهنه‌ها تحت‌کنترل سازمان حفاظت محیط‌زیست هستند. تقسیم‌بندی این پهنه‌ها سال‌ها قبل انجام شده است و در آن زمان اطلاعات کافی زمین‌شناسی وجود نداشته که بگوید این پهنه‌ها از نظر ژئوشیمی یا از نظر زمین‌شناسی به چه شکل هستند. بنابراین این پهنه‌ها نیاز به بررسی مجدد
دارند.
وی ادامه داد: گاهی شاهد بوده‌ایم که در برخی از این مناطق حفاظت‌شده که اتفاقا آلودگی‌های زیست‌محیطی نیز در آنجا وجود دارد، فنس‌کشی انجام شده است که این فنس‌کشی، باعث گیر افتادن گونه‌های حیات وحش در زیستگاهی می‌شود که به‌طورطبیعی آلودگی زیست‌محیطی دارد.
شرط تعامل میان معدن و محیط‌زیست
این کارشناس معدن بیان کرد: اگر الزاماتی که برای معدنکاوی در مناطق حفاظت‌شده، تعیین شده است، به‌درستی رعایت شود، می‌توانیم تعامل محیط‌زیست و معدن را شاهد باشیم، چنانچه نمونه‌های این تعامل را در کشورهایی مثل کانادا و امریکا هم داریم. در این کشورها هم معدنکاوی و هم حفاظت از محیط‌زیست به بهترین شکل انجام می‌شود.
یوسفی‌پور با بیان اینکه در برخی از مناطق چهارگانه محیط‌زیست به‌طورذاتی آلودگی ناشی از کانه‌زایی‌ها به‌ویژه کانه‌زایی‌های فلزی وجود دارد، گفت: در مطالعه‌ای که بنده در منطقه پلنگ‌دره که گزارش آن در قالب پایان‌نامه موجود است، انجام دادم، متوجه شدم قسمت‌هایی از این منطقه حفاظت‌شده، ذاتا آلودگی دارد و این آلودگی ربطی به معدن و معدنکاوی ندارد، بلکه از زمانی که پوسته شکل گرفته آلودگی در آن پهنه بوده است.
این کارشناس معدن و محیط‌زیست ادامه داد: همچنین یک‌سری از فلزات از جمله ارسنیک، جیوه و…، در این منطقه هستند که خود باعث سرطان و جهش ژنی در انسان و موجودات جانوری و گیاهی در منطقه می‌شود. در برخی از مناطقی که آلودگی دارند نیز، فنس‌کشی باعث شده است موجود زنده در این پهنه‌ها به‌تله بیفتد و باعث مرگ‌ومیر بیشتر در مناطق آلوده شود. برخی کانه‌زایی‌های فلزی مانند مس، طلا، سرب، روی و...، پاراژنزهایی مثل ارسنیک، جیوه و مواد رادیواکتیو به‌همراه دارند که ذاتا باعث آلودگی مناطق چهارگانه محیط‌زیست می‌شوند و باید این محدوده‌ها از مناطق چهارگانه زیست‌محیطی خارج شوند.
لزوم بازنگری در مناطق حفاظت‌شده
یوسفی‌پور با بیان اینکه این پهنه‌ها نیاز به بررسی مجدد دارند، گفت: پیشنهاد من این است که مطالعه مجدد بر کلیه مناطق چهارگانه محیط‌زیست انجام شود و خارج کردن محدوده‌هایی که ذاتا آلوده هستند، به‌ویژه کانه‌زایی‌هایی همچون مس، طلا، سرب، روی و…، دارند، در اولویت قرار بگیرد.
وی ادامه داد: آلودگی این مناطق به گیاهان، حیوانات و انسان‌ها آسیب می‌زند و آب‌های زیرزمینی و سطحی را نیز آلوده می‌کند، بنابراین به‌نفع محیط‌زیست است که به‌جای این مناطق، مناطقی را محافظت کند که پراکنش حیات وحش دارد و آلوده نیست. باید مناطق چهارگانه محیط‌زیست از نظر آلودگی بررسی شوند و نقشه آنها در سراسر کشور مجدد و باتوجه به استانداردهای جهانی تهیه شود.
سخن پایانی
اگرچه معادن به‌عنوان ثروت یک کشور و پشتوانه اقتصادی به‌شمار می‌آیند، اما همواره تقابل بین محیط‌زیست و فعالیت‌های معدنی وجود داشته و این موضوع محدود به ایران نیست. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، رقابت و تضاد بین محیط‌زیست و معادن به‌وضوح مشاهده می‌شود. نکته حائزاهمیت اینکه در بیشتر موارد، این محیط‌زیست است که متضرر می‌شود و بخش زیادی از منابع‌طبیعی خود را از دست می‌دهد.
