کارآمد؛ به‌شرط تعادل تجاری
دلار حاکم بی‌چون‌وچرای تجارت در بازار جهانی است و همین امر آن را به ابزاری برای وارد آوردن فشار به کشورهای غیرهمسو با امریکا تبدیل کرده است؛ یعنی اگر کشوری به‌لحاظ سیاسی رویکردی متفاوت و خلاف منافع امریکا داشته باشد، ممکن است دستش از منبع این ابزار کارآمد معامله کوتاه شود؛ دقیقا وضعیتی که ایران در سال‌های اخیر تجربه می‌کند؛
بر همین مبنا سیاست‌گذاران راهکارهای گوناگونی را برای فائق آمدن بر این مشکل تعریف و اجرا کرده‌اند. از جمله این راهکارها انعقاد توافقات پولی و مالی با کشورها یا منطقه‌ای خاص است که برمبنای آن در تجارت میان طرفین دلار نقشی ندارد و محور توافق‌ها پول ملی و ابزارهای مالی طرفین است. کارشناسان بر این باورند این راهکارها گرچه می‌تواند تسهیلی اندک در تجارت و متعاقب آن گشایشی در اقتصادمان ایجاد کند، اما از آنجایی که تراز تجاری و اصلا سطح اقتصادی ما با طرف مقابل‌مان که در مورد اخیر روسیه است، متعادل نیست، برنده این جریان روسیه خواهد بود و گرچه ممکن است در کوتاه‌مدت شاهد ایجاد گشایش‌هایی در دادوستدهای مالی‌مان باشیم، اما در بلندمدت نمی‌توان به این راهکار دل بست و بهتر است برای نمود عینی تاثیرات مثبت آن در اقتصاد تعادلی در تجارت‌مان ایجاد و حتی این پیمان‌ها را به‌جای دوجانبه، چندجانبه پیگیری کنیم. صمت در گزارش پیش‌رو با نگاهی به روند شکل‌گیری توافق پولی میان ایران و روسیه در گفت‌وگو با کارشناسان نظر آنها را درباره تاثیر عملیاتی شدن توافق پیمان پولی و مالی با روسیه بر اقتصاد کشور جویا شده است.
از اتصال شبکه کارتی تا تحقق پیمان پولی
در ماه‌های اخیر برنامه‌ریزی جدی میان طرفین ایرانی و روسی برای توسعه و عملیاتی کردن سیستم دوجانبه مالی در دستور کار قرار گرفته بود؛ تا اینکه در سفر اخیر رئیس‌جمهوری ایران به روسیه، ازسوی مقامات بانکی دو کشور عملیاتی شد.
به گزارش ایسنا توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه تحت عنوان «معاهده مشارکت جامع راهبردی بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» توسط رؤسای‌جمهوری دو کشور در ۴۷ ماده امضا شد که زمینه گسترش همکاری راهبردی میان دو طرف را در همه بخش‌های بین‌المللی فراهم می‌کند.
در بند دو ماده ۲۰ این توافقنامه آمده است: «طرف‌های متعهد به‌منظور ایجاد زیرساخت پرداخت نوین مستقل از دولت‌های ثالث، گذار به پرداخت‌های دوجانبه به ارزهای ملی، تقویت همکاری مستقیم بین بانکی و ترویج محصولات مالی ملی، همکاری خواهند کرد.»
متعاقب این موضع، رئیس‌کل بانک مرکزی ایران که در سفر اخیر دکتر پزشکیان به روسیه، وی را همراهی می‌کرد از عملیاتی شدن پیمان پولی میان ایران و روسیه خبر داد.
براساس این پیمان و طبق گفته فرزین، سند اقدام مشترک میان بانک‌های مرکزی ایران و روسیه در سه سرفصل اصلی «استفاده از پول‌های ملی در تجارت دو کشور»، «امکان اتصال پیام‌رسان‌های بانکی و بومی دو کشور موسوم به سپام و SPFS» و «امکان اتصال شبکه پرداخت کارتی دو کشور» عملیاتی شده است.
زمینه روابط بانکی و پولی میان ایران و روسیه البته در سال‌های گذشته و به‌طور جدی در ماه‌های گذشته فراهم شد. این دو کشور از آنجایی که از اعضای اصلی گروه بریکس هستند، در جلسات متعددی که با حضور رؤسای بانک‌های مرکزی دو کشور برگزار شد، بر سر یک همکاری مالی و بانکی با یکدیگر به توافق رسیدند که فاز اول این توافق در اواخر تابستان امسال با اتصال شبکه کارتی شتاب ایران به شبکه کارتی میر روسیه آغاز شد و در آبان امسال به‌صورت رسمی رونمایی شد.
این همکاری بانکی در سه فاز برنامه‌ریزی شد که در فاز اول آن امکان برداشت روبل روسیه توسط گردشگران ایرانی از خودپردازهای روسیه فراهم شد، در فاز دوم آن گردشگران روسیه می‌توانند از خودپردازهای ایران، ریال دریافت کرده و در مرحله سوم آن که برای سال جدید (جاری) میلادی برنامه‌ریزی شده، گردشگران ایرانی می‌توانند با کارت‌های عضو شبکه شتاب از فروشگاه‌های روسیه خرید کنند.
خیز پیمان پولی برای دلارزدایی
براساس گفته‌ها، پیمان پولی اخیر میان ایران و روسیه از نوع خط معاوضه نقدینگی میان دو کشور است که یک رویکرد برای دلارزدایی و کاهش خطرات تحریمی است و یک اقدام تحریم‌ناپذیر محسوب می‌شود؛ به‌عبارت دیگر، پول ملی هر کشوری را غیر‌قابل‌تحریم می‌کند.
بی‌شک پیمان پولی اخیر که به امضای دو کشور رسیده، گام بزرگ‌تری در گسترش روابط تجاری و بانکی دو کشور و همچنین توسعه نظام پولی و ارزی میان طرفین است. برنامه‌ریزی برای این پیمان در ماه‌های اخیر به‌طور جدی صورت گرفته بود، اما از آنجا که توافق شده بود نرخ تسویه میان طرفین، براساس نرخ بازار توافقی یا بازار ارز تجاری ایران باشد، عملیاتی شدن این پیمان به اجرایی شدن و تحقق بازار ارز تجاری ایران موکول شد.
در ماه اخیر باتوجه به بهره‌برداری شدن بازار ارز تجاری ایران و آغاز کار این بازار، فرصت عملیاتی شدن پیمان پولی میان ایران و روسیه فراهم شد که در سفر اخیر رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به مسکو در حاشیه سفر دکتر پزشکیان به روسیه، ازسوی رئیس کل بانک مرکزی اعلام شد و ارز دو کشور براساس نرخ توافقی بازار ارز تجاری، مبنای تسویه قرار گرفت که به‌گفته رئیس کل بانک مرکزی، در حال راه‌اندازی تابلوی روبل در مرکز مبادله هستیم و ریال آفشور روبل را تعریف می‌کنیم.
طبق اعلام فرزین، با همکاری میربیزینس (شبکه کارتی روسیه) در تلاش هستیم که روبل، نرخ جداگانه‌ای براساس توافق تجار داشته باشد و در این زمینه ظرف یکی-دو هفته آینده خبرهای خوبی خواهیم شنید و دیگر مشکلی نخواهیم داشت.
همچنین، براساس این پیمان پولی مقرر است شعب بانکی در ایران و روسیه به‌منظور تسهیل مناسبات و مبادلات اقتصادی در دستور کار قرار گیرد که بی‌شک تعاملات تجاری گسترده‌تری را برای طرفین به همراه دارد. علاوه بر این، باتوجه به اینکه شبکه کارتی میان ایران و روسیه به یکدیگر متصل شده‌اند، بانک‌های مرکزی دو طرف از ذخایر ارزی کشور طرفین برخوردارند؛ به‌عبارت دیگر، بانک مرکزی روسیه ذخایر ریالی و بانک مرکزی ایران ذخایر روبلی دارد تا براساس آن بتوانند حساب‌های میان طرفین را تسویه کنند.
تاثیرگذار، به‌شرط شکل‌گیری بازار توافقی واقعی
یک اقتصاددان درباره تاثیر اجرای پیمان پولی میان ایران وروسیه در وضعیت اقتصاد کشور گفت: خیلی نمی‌توان به اجرای پیمان پولی میان روسیه و ایران خوشبین بود، زیرا حدود یک دهه‌ای می‌شود که مسئولان بانک مرکزی ما از اجرای این توافق سخن می‌گویند، اما نمود بیرونی آن دیده نمی‌شود.
علی سعدوندی، اقتصاددان و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: این‌گونه به‌نظر می‌رسد که یا پیش از این واقع‌گویی وجود نداشته یا حالا، زیرا چندین بار است که از اجرا و عملیاتی شدن پیمان‌های پولی میان ایران و روسیه سخن گفته می‌شود، اما تاثیرات آن مشاهده نمی‌شود و در ادامه خبری تازه در این باره منتشر می‌شود.
وی درباره چالش‌های اجرای پیمان‌های پولی میان ایران و روسیه بیان کرد: به‌فرض صحت خبر عملیاتی شدن پیمان یادشده میان طرفین چالش‌هایی در اجرای آن وجود دارد؛ از جمله اینکه نرخ تعیین‌شده در بازار توافقی موردتایید طرف مقابل باشد.
وی در تشریح این چالش تصریح کرد: به‌اعتقاد من سیاست‌گذار بازار توافقی را به‌وجود آورده تا در بازار دخالت کند و در نهایت این بازار به یک نابازار تبدیل خواهد شد. سیاست‌گذار اگر واقعا به‌دنبال ایجاد بازاری توافقی است باید صریحا اعلام کند رژیم ارزی تغییر کرده تا این گونه استنباط شود که چنین خبری هم از مبنای محکمی برخوردار است. سعدوندی در پاسخ به سوال مبنی بر اینکه به‌فرض صحت خبر اخیر مبنی بر عملیاتی شدن توافق پیمان پولی میان ایران وروسیه آیا می‌توان امیدوار به کاهش مشکلات در حوزه مبادلات بانکی بود، اظهار کرد: پیمان‌های پولی ابزاری کارآمد در مبادلات مالی بین کشورها هستند؛ به‌شرط آنکه تعادلی در تراز تجاری دو کشور وجود داشته باشد. بر همین مبنا اگر این پیمان‌ها چندجانبه امضا و اجرا شوند، کارآیی بهتری خواهند داشت، زیرا احتمال برقراری تعادل در معاملات چندجانبه بسیار بیشتر است.
تاثیرات مثبت این توافق‌ها موقتی است
یک اقتصاددان دیگر درباره تاثیر اجرای پیمان پولی میان ایران و روسیه در وضعیت اقتصاد کشور گفت: اساسا هر گونه توافق تجاری و اقتصادی با کشورهایی که در سطح اقتصادی متفاوت از اقتصاد ما باشند، تاثیری بسیار محدود بر اقتصاد ما دارد و اگر در پی تاثیرگذاری بیشتر آن هستیم باید این توافقات را چندجانبه دنبال کنیم.
مرتضی افقه، اقتصاددان در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در شرایطی که تحریم دست‌وپای اقتصاد ما را بسته، انعقاد پیمان‌هایی در راستای تسهیل مراودات مالی و تجاری می‌تواند مانند یک مسکن عمل کند، اما واقعیت این است که همه مشکلات ما را برای همیشه رفع نمی‌کند.
وی با اشاره به چالش‌هایی که توافقات پولی و مالی می‌تواند برای طرفین ایجاد کند، تصریح کرد: هر توافق پولی دارای بندهای گوناگونی است که پیامدهای آن می‌تواند متفاوت باشد؛ مثلا در توافق پولی و مالی بین ایران و روسیه یکی از بندها مربوط به دادوستد با پول ملی دو کشور است که این امر محدودیت‌هایی را برای ما ایجاد می‌کند.
این اقتصاددان در تشریح محدودیت‌های یادشده تصریح کرد: طرف تجاری ما در جهان فقط روسیه نیست و ما با کشورهای گوناگونی ارتباط تجاری داریم که ممکن است همه آنها روبل روسیه را در دادوستدها از ما نپذیرند؛ بر همین مبنا ما مجبوریم یا از خود روسیه خرید کنیم یا کشورهای پذیرنده روبل که البته تعداد این کشورها زیاد نیست؛ در حالی که این شرایط قدرت انتخاب و چانه‌زنی ما را محدود می‌کند و ممکن است حداقل‌هایی را به لحاظ کیفیتی و کمیتی به ما تحمیل کند. افقه در پایان تصریح کرد: گرچه این نوع توافق‌ها تا اندازه‌ای کمک‌کننده است، اما اقدام اصولی تلاش برای رفع تحریم‌ها و ایجاد فرصتی به‌منظور تجارت آسان با سایر کشورها است تا از این طریق قدرت چانه‌زنی‌مان افزایش پیدا کند و بتوانیم کالاهایی با کیفیت مطلوب‌تر وارد و در مقابل کالاهای تولیدی‌مان را با نرخ و شرایط به‌صرفه‌تری صادر کنیم.
سخن پایانی
هر نوع راه گریزی که برای فرار از محدودیت‌های ناشی از تحریم تعریف می‌شود، جدا از اینکه فرصتی را در اختیار اقتصاد قرار می‌دهد، ممکن است محدودیت‌هایی را به کشور تحمیل کند که در توافق اخیر می‌توان یک از این محدودیت‌ها را بسته شدن دامنه ارزی در اختیار کشور دانست؛ یعنی کاهش دسترسی به دلار و دسترسی بیشتر به روبل؛ ارزی که ممکن است خواهان زیادی در بین کشورهای جهان نداشته باشد و سبب کوچک‌تر شدن دایره کشورهای طرف معامله تجاری‌مان شود. بر این اساس می‌توان این‌گونه استنباط کرد که توافق پولی و مالی با روسیه گرچه زمینه را برای تسهیل مراودات تجاری ایران و کاهش محدودیت‌های‌مان فراهم می‌کند، اما ابزاری کارآمد برای همیشه و رافع نیاز‌های ما به کشورهای دیگر نخواهد بود.
