در تعریف صنایع تبدیلی باید گفت؛ صنایعی که با فرآوری و عمل‌آوری محصولات کشاورزی اعم از زراعی، باغی، شیلاتی، دام و طیور، جنگل و... و اعمال تغییرات فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بسته‌بندی و توزیع ماندگاری این محصولات را بیشتر کرده و موجب افزایش ارزش اقتصادی آنها می‌شوند. تنوع شرایط آب‌وهـوایی و امکـان تولید انواع محـصولات منـاطق معتـدل، نیمـه‌گرمـسیری و گرمـسیری ایـران را به یکـی از 5 کشور تولیدکننـده عمـده جهان در تولید حدود ۲۰ محصول کشاورزی تبدیل کرده است. در حالی که هنوز هم از تمامی امکانات (اراضی قابل‌کشت و آب قابل‌استحـصال) استفاده نمی‌شود. باتوجـه بـه رقـم بـالای حـدود ۳۰ درصـد ضـایعات محـصولات کشاورزی در چند سال اخیر و همچنین اهمیت صنایع تبدیلی در کاهش ضـایعات و ایجـاد ارزش‌افـزوده، درآمدهای ارزی و اشتغال بررسی وضعیت این صنایع و ارائه راهکارهـایی برای حـضور موفق در بازارهای بین‌المللی از اهمیت خاصی برخوردار است.

توجه به صنایع تبدیلی، ضمن توسعه بخش کشاورزی می‌تواند موجب کاهش نرخ بیکاری دائمی و فصلی در مناطق روستایی، افزایش تولیدات، بهره‌وری، پیوند با دیگر بخش‌های اقتصادی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای و تامین امنیت غذایی کشور شود.

باتوجه به ضایعات ۳۰ تا ۴۰ درصدی در تولیدات کشاورزی در تمامی مراحل کاشت تا مصرف محصول، عرضه فصلی و جایگاه همواره این محصولات در سبد خانوار و باتوجه به اینکه بـسیاری از محـصولات کـشاورزی دارای زمان تولید و مصرف متفاوتی هستند، صنایع تبدیلی با حفظ و نگهداری محصولات تغییـر و تبـدیل در آنها امکـان مصرف طی سال را برای این محصولات فراهم می‌کنند. براساس برنامه پنجم ایجاد ظرفیت‌های جدید برای فرآوری ۲۵ میلیون تن محصولات کشاورزی پیش‌بینی شده است. به‌دلیل اهمیت صنایع تبدیلی در کاهش ضایعات بخش کشاورزی و افزایش بهره‌وری در محصولات کشاورزی در روزنامه صمت با محسن نقاشی، دبیر فراکسیون تشکل‌های صنایع‌غذایی و کشاورزی، به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه مشروح این گفت‌وگو آمده است.

صنایع تبدیلی چیست و چه میزان از تولیدات کشاورزی کشور در این بخش مصرف می‌شوند؟

آنچه از محصولات کشاورزی و دامی تبدیل به چیزی دیگر می‌شود، جزو صنایع تبدیلی هستند. براساس آمارهای مرکز آمار و وزارت جهاد کشاورزی در بخش کشاورزی حدود ۵۲ درصد محصولات کشاورزی جذب صنایع تبدیلی یا صنایع غذایی می‌شود؛ به‌معنای‌دیگر فقط ۴۸ درصد این محصولات مربوط به ساده‌خوری است.

باتوجه به درصد بالای این آمار آیا توجهات لازم در این حوزه وجود دارد؟

باوجود نقش بالای این بخش در تولیدات غذایی، متاسفانه هیچ زمانی به‌صورت‌جدی به آن پرداخته نشده است،در واقع هیچ‌وقت، هیچ وزیری به‌شکل جدی به این بخش نگاه نکرده و تمامی برنامه‌ها در حد یک شعار بوده است.

وی افزود: اگر پیشرفتی هم در این بخش بوده، با همت و تلاش‌های بخش خصوصی جان گرفته و بخش دولتی جز مانع‌تراشی هیچ تاثیری نداشته است. در این چندساله هرجایی که دولت‌ها قرار بود به تعهدات خود توجه داشته باشند، این کار را نکردند. باتوجه به اینکه بخش دولتی همواره افزایش میزان تولید محصولات کشاورزی یا صنایع غذایی را به نام خود ثبت می‌کند؛ این بخش خصوصی است که برای پیشرفت این صنعت، راهکارهایی پیدا کرده است.

وی ادامه داد: وزارت جهاد کشاورزی با سند و گزارش، شفاف کند که در این بخش چه اقداماتی انجام داده است. اینکه بخواهد پیشرفت‌های بخش خصوصی را به نام خود مصادره کند، شایسته دولت نیست. اگر مسئولان کشاورزی مدعی شوند که در طول ۲۰ سال اخیر تولید سیب‌زمینی را از ۳۰ تن به ۷۰ تا ۸۰ تن یا ۱۲۰ تن امریکا در هر هکتار رسانده‌ایم، می‌توانیم بگوییم که وزارت جهاد کشاورزی کاری انجام داده که موجب توسعه در این بخش شده است، بنابراین اگر با استفاده از تکنولوژی بتوانیم افزایش محصول دهیم، می‌توانیم بگوییم در حال پیشرفت هستیم.

مشکل ما در این حوزه چیست؟

اگر واقعا می‌خواهیم کشاورزی به‌صورت صنعتی توسعه پیدا کند، باید به صنایع تبدیلی اهمیت دهیم. ما در بخش ماشین‌آلات کشاورزی و در همه بخش‌های تولید محصولات غذایی به‌شدت ضعیف عمل می‌کنیم. هم‌اکنون در بخش برداشت گندم طبق آمارهای وزارت جهاد کشاورزی ۸ درصد ضایعات گندم داریم، این میزان بسیار سنگینی برای کشاورز و دولت است. حال باید پرسید که وزارت جهاد کشاورزی در این بخش چه کرده ؟ آیا این میزان قابل‌قبولی در همه دنیا است؟

وی افزود: به‌منظور حل این چالش‌ها، برخی اقدامات نیاز است که در تمام دنیا این اقدامات از دست بخش خصوصی خارج است، نه به این خاطر که نمی‌تواند، بلکه به‌دلیل نرخ تمام‌شده یا نداشتن سرمایه. وزارت جهاد کشاورزی در این 4 دهه در بخش ماشین‌آلات بسیار ضعیف عمل کرده است، چه‌بسا هم‌اکنون نیز بسیاری از کشاورزان ما همچنان مشکل بسیار پیش‌پاافتاده تامین تراکتور دارند و پاسخ وزارت جهاد کشاورزی، خرده‌مالکی زمین‌ها در تامین تراکتور است. این پاسخ شاید درست باشد، اما نیاز است تا راهکار ارائه شود، نه اینکه تنها موجب شانه خالی کردن از مسئولیت شود. به‌هرصورت اگر وزارت جهاد کشاورزی از انحصار خارج شده و بتواند با کمک کارشناسان خارجی که از ما در این بخش پیشروتر هستند، برای این مشکل راهکار بیابد، مشکل حل خواهد شد، زیرا نمی‌توان گفت چون خرده‌مالکی وجود دارد، نمی‌توان هیچ کاری  کرد، زیرا  همین مشکل موجب شده است که نرخ تمام‌شده محصولات کشاورزی در برخی موارد به‌میزانی بالا رود که هم کشاورز و هم مصرف‌کننده متضرر شوند.

چرا توجه به صنایع تبدیلی و تکمیلی مهم است؟

زمانی که ادعا داریم ۵۲ درصد محصولات کشاورزی در صنایع تبدیلی و ۴۸ درصد در بخش تازه‌خوری استفاده می‌شوند، اگر به این بخش اهمیت داده نشود، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ در چند سال گذشته، متاسفانه سازمان فائو اعلام کرده است که ایران علاوه بر ضایعات بخش کشاورزی، ۳۵ درصد ضایعات سفره یا بخش خانگی دارد. عمده این ضایعات مربوط به نان است؛ یعنی بخش عظیمی از سرمایه کشور حدود ۳۵ درصد در بخش کشاورزی و ۳۵ درصد نیز توسط خانوار از بین می‌رود.

وی با بیان اینکه مواد غذایی که به‌صورت صنعتی تولید می‌شوند، ضایعات ندارند، افزود: به این دلیل است که مصرف‌کننده محصولی که تولیدی کارخانه است را دور نمی‌ریزد، اما ضایعاتی که مربوط به این بخش نیست، عمدتا دورریز می‌شوند؛ در بخش دورریز، سهم نان‌های سنتی بیشتر از دیگر مواد غذایی است، زیرا این نان‌ها ماندگاری بالایی ندارند و چند ساعت بیشتر نمی‌توان آنها را نگه داشت. نانی که تهیه و تبدیل به ضایعات می‌شود، اغلب زمانی که از خانه خارج می‌شود، توسط جمع‌کننده‌های ضایعات در انبارها با شرایط بسیار بد نگهداری شده و انواع کپک‌ها را جذب می‌کند و همین نان‌ها به‌عنوان خوراک به دام‌ها داده می‌شود و در نتیجه گوشت و شیر این حیوانات نیز آلوده می‌شود و دوباره بر سر سفره‌ها بازمی‌گردد و سلامتی جامعه را به‌خطر می‌اندازد.

ظرفیت‌های صنایع تبدیلی ایران کدامند؟

در حال ‌حاضر بخش کشاورزی بعد از نفت، بالاترین میزان صادرات را در کشور به خود اختصاص داده و از طرف دیگر، بالاترین سهم اشتغال مربوط به این بخش است. بحران جدید در دنیا بحران غذا است و تورم در این بخش در تمام دنیا وجود دارد، به‌همین‌دلیل  هم باید بیشترین اهمیت به این بخش داده شود.

مهم‌ترین موانع صنایع تبدیلی چیست؟

متاسفانه موانع در این حوزه هر روز بیشتر می‌شود. برای مثال سازمان غذا و دارو، با برخی قوانین و قواعد چالش‌برانگیز به‌نوعی زیر پای صنایع‌غذایی سنگ‌اندازی می‌کند. صنایع غذایی باید برای تولید و صادرات مواد غذایی مجوزهای لازم را از سازمان استاندارد و غذا و دارو دریافت کند، در حالی که این محصولات پس از آزمایش‌ها و تاییدیه‌های نهایی به‌راحتی می‌توانند در فروشگاه‌های کشور توزیع شوند، اما زمانی که این محصولات می‌خواهد صادر شود، باید دوباره مراحل آزمایش را طی کند، در حالی که این محصولات دارای تاریخ انقضا هستند و نمی‌توان بیش از حد مشخصی، آنها را در انبارها نگه داشت.، زیرا برای کشورهای مقصد، زمان انقضای محصول اهمیت دارد و علاقه دارند که این تاریخ طولانی باشد. باتوجه به فرآیند طولانی سازمان غذا و دارو از بازرسی تا آزمایش محصول، موجب می‌شود تا اعتبار تجار ایرانی خراب شود.

وی یکی دیگر از مشکلات را نوسان نرخ ارز نام برد و گفت: جنس ما به قیمتی فروخته می‌شود، اما باید به‌دلیل رفع تعهد ارزی این دلار را به بانک مرکزی با نرخ مصوبی که خود معین کرده است، بازگردانیم. کجای دنیا این قاعده وجود دارد؟ باتوجه به تحریم‌ها و مشکلات مربوط به بانک‌ها و واردات ارز به کشور، ما باید این پول را از طریق صراف‌ها تهیه کنیم که در این صورت نیز، بخشی از سرمایه نیز در صرافی‌ها هزینه می‌شود و سپس باید دلاری را که از صراف‌ها ۷۰ هزار تومان خریداری کرده‌ایم، به بانک مرکزی ۴۸هزار تومان بفروشیم. آیا باتوجه به این موضوعات، صادرات مقرون به صرفه خواهد بود؟ در گذشته به‌دلیل پایین بودن نرخ تمام‌شده محصول، سوخت و انرژی، کارگری و... صادرات برای تولیدکنندگان ایرانی مقرون‌به‌صرفه بود، در حالی که هم‌اکنون به‌دلیل افزایش تمامی قیمت‌ها، حتی توان رقابت با رقبای خود مانند ترکیه را هم نداریم و معتقدم تمامی تولیدکنندگان کارگر دولت شده‌اند.

دلیل افزایش نرخ محصولات غذایی در روزهای اخیر چیست؟

زمانی که یک واحد در مواد اولیه خود با افزایش نرخ مواجه باشد، مجبور به افزایش نرخ محصولات خود برای تامین هزینه‌ها است و در این بخش فقط دلال‌ها سود می‌کنند. تمام تلاش تولیدکنندگان، کاهش هزینه‌ها به‌دلیل کاهش توان اقتصادی مردم و فروش محصولات خود به‌منظور رونق بازار است، در حالی که دولت تولیدکنندگان را مقصر افزایش نرخ محصولات غذایی می‌داند؛ اما نکته‌ای که به آن توجه ندارد، این است که تولیدکننده نیز، خود مصرف‌کننده است و همان مواد را خریداری می‌کند.

وی تاکید کرد: دولت قیمت‌گذاری را به بخش خصوصی واگذار کند، موازی‌کاری‌های بخش سازمان غذا و دارو و سازمان استاندارد را کاهش دهد، از الگوهای کشورهای خارجی استفاده کند و از توهم اینکه خودمان بلد کار هستیم، دست بردارد، زیرا دنیا در حال به‌روز شدن است و تا زمانی که همه بخش‌های کشور بروزرسانی نشود، مشکلات همچنان ادامه خواهد داشت.

طبقه‌بندی صنایع تبدیلی و تکمیلی

محصولات دامی

صنایع تبدیلی و تکمیلی دامی شامل: ۱- فرآورده‌های لبنی ۲- کـشتارگاه دام و طیور ۳- بسته‌بندی گوشت و مرغ ۴ –فرآورده‌های گوشـتی است.

محصولات شیلاتی

۱-کنسرو ماهی ۲- عمل‌آوری ماهی و میگو ۳- پـودر مـاهی

محصولات زراعی

۱- آردسـازی ۲- برنج‌کوبی ۳- رب گوجه‌فرنگی ۴- بسته‌بندی غلات و حبوبات ۵- ماکارونی ۶- کیک و کلوچـه ۷- آرد گنـدم و بـرنج ۸- ترشـی‌هـا و شـوری‌هـا ۹- روغـن‌کـشی از دانـه‌های خـام ۱۰- فرآورده‌های سیب‌زمینی و … .

صنایع محصولات باغی

۱- بسته‌بندی خرمـا ۲- بسته‌بندی و عمل‌آوری پسته ۳- خـشکبار ۴- عرقیـات و اسـانس ۵- لواشـک ۶- بسته‌بندی میـوه ۷-کمپوت ۸- فرآورده‌های زیتون ۹- بسته‌بندی زعفران ۱۰- گیاهان دارویی ۱۱- سـایر (تولید سرکه، آبلیمو، مربا، بسته‌بندی چای، بسته‌بندی قارچ و …) است.

سخن پایانی

بدون تردید ایجاد صنایع تبدیلی یکی از سودمندترین راه ارتباط بین دو بخش صنعت و کشاورزی است. توجه به این صنعت می‌تواند ضمن کاهش بیکاری‌های مناطق روستایی، زمینه توسعه بخش کشاورزی را فراهم کند و موجب افزایش تولیدات، بهره‌وری، ایجاد فرصت‌های شغلی، تامین نیازهای اساسی و پیوند با دیگر بخش‌های اقتصادی شود، همچنین باتوجه به اینکه بیش از ۵۸ درصد مصرف محصولات کشاورزی در بخش صنایع غذایی، تبدیلی و تکمیلی است؛ توجه به این بخش موجب رشد و شکوفایی، در سطح کلان اقتصاد کشور خواهد شد.