بحران انرژی در کشور مدت‌هاست که به‌عنوان یک هشدار جدی مطرح شده و تاکنون اقدام موثری برای حفظ و نگهداری از منابع انرژی حیاتی انجام نشده است. باید به آینده‌ای فکر کرد که ممکن است هیچ گازی در کشور وجود نداشته باشد.

این موضوع همچنین درباره سایر حامل‌های انرژی نیز صدق می‌کند. مصرف بی‌رویه گاز در کشور، باوجود ناتوانی بخش نفت و گاز در استخراج، ذخیره‌سازی و توسعه میادین و منابع زیرزمینی، به‌نوعی عدم‌تعادل را برای کشور به‌وجود آورده است.

استفاده از گاز برای صنایع و مصارف خانگی سال‌هاست که در دسترس قرار دارد و این دسترسی با نرخ مناسب به مصرف‌کنندگان داخلی ارائه می‌شود. به‌‎همین‌دلیل، مصرف انرژی در ایران با چالش‌هایی مواجه شده است. در این راستا،  در این گزارش به بررسی بحران پیش‌روی کشور در زمینه تامین گاز پرداخته است.

بحران گاز جدی‌تر شد

به‌نظر می‌رسد بحران گاز در ایران، شرایطی را ایجاد کند که این کشور به واردکننده گاز از خارج تبدیل شود. باوجود اینکه ایران دارای بیشترین منابع نفت و دومین منابع گازی جهان و همچنین بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است، به‌طوررسمی اعلام شده که برای جلوگیری از تبدیل شدن به یک واردکننده گاز، نیاز به سرمایه‌گذاری نزدیک به ۲۴۰ میلیارد دلار دارد. در حال ‌حاضر، ایران حتی قادر به تامین گاز موردنیاز بازار داخلی خود نیست و با چالش‌های زیادی روبه‌رو است.

میدان گازی پارس‌جنوبی، بزرگ‌ترین میدان گازی جهان، نتوانسته است از کمبود گاز در ایران جلوگیری کند. باتوجه به اینکه هرساله نیاز به گاز در بازار داخلی افزایش می‌یابد، ایران به‌طورمتوسط حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب گاز از این میدان استخراج می‌کند که این مقدار با نیاز داخلی فاصله زیادی دارد. در سال ۱۳۹۹، وزارت نفت کسری گاز در فصول سرد را حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون مترمکعب تخمین زد که در سال ۱۴۰۰ به حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب افزایش یافت و اکنون کسری گاز به حدود ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسیده است.

ناترازی گاز باعث کاهش تولید و افزایش واردات سوخت‌های دیگر می‌شود که در نتیجه درآمدهای کشور از صادرات گاز کاهش می‌یابد. این وضعیت می‌تواند به افت نرخ رشد اقتصادی و کاهش قدرت خرید مردم منجر شود. ناترازی در مراحل استخراج، تولید و فرآوری گاز می‌تواند کیفیت گاز را کاهش داده و میزان مواد زائد و آلاینده‌ها را افزایش دهد.

عملکرد دولت‌ها باعث بحران گاز شد

فریدون اسعدی، کارشناس انرژی در ارتباط با بحران گاز در کشور به  گفت: عملکردهای مرتبط با تولید و مصرف گاز در سال‌های اخیر به‌دلیل کمبود سرمایه‌گذاری در این حوزه و تاثیرات منفی تحریم‌ها، وضعیت مناسبی ندارد. تحریم‌ها که ابتدا از بخش نفت و گاز آغاز شده‌اند، باعث بروز مشکلات جدی در تولید، سرمایه‌گذاری و بخش‌های بالادستی شده‌اند.

این کارشناس انرژی افزود: نبود توانمندی‌های کافی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی در کشور باعث شده است که وضعیت منابع گازی ما به شرایط نامطلوبی دچار شود. در حال‌ حاضر، کسری تراز انرژی در فصول سرد و گرم هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارد. نفت و گاز طبیعی بیش از ۹۹ درصد از انرژی اولیه کشور را تشکیل می‌دهند.

وی گفت: اگر این موضوع امروز به‌طورکامل حل شود و تمامی مسئولان برای رفع مشکل کمبود گاز در کشور همکاری کنند، ممکن است حدود 3 سال طول بکشد تا بتوانیم این ناترازی را جبران کنیم. از طرف دیگر، اگر امروز برای این مشکل تدبیری اندیشیده نشود، در سال‌های آینده با بحران جدی‌تری مواجه خواهیم شد.

باید سرمایه‌گذاری خارجی جذب شود

اسعدی خاطرنشان کرد: براساس تحقیقات انجام‌گرفته تا پیش از سال ۱۳۹۰، تقریبا ۸۰ درصد از منابع لازم برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز کشور، به‌ویژه در بخش‌های بالادستی، توسط سرمایه‌گذاران خارجی تامین می‌شد؛ اما در سال‌های اخیر، به‌دلیل شرایط ناشی از تحریم‌ها، نتوانسته‌ایم از این ظرفیت که در گذشته از طریق سرمایه‌گذاری خارجی جذب می‌شد، بهره‌برداری کنیم.

این کارشناس انرژی خاطرنشان کرد: در زمینه منابع داخلی نفت و گاز، دو اتفاق نامطلوب به‌وقوع پیوسته است. نخست، تحریم‌های غرب باعث بروز مشکلات جدی در صادرات نفت شد، هرچند در صادرات گاز با چالش خاصی مواجه نبودیم. این موضوع به‌عنوان یکی از مسائل کلیدی مطرح است که مانع از تامین منابع لازم برای سرمایه‌گذاری و جبران کسری‌های ناشی از عدم‌جذب سرمایه‌گذاری خارجی شد. دومین اتفاق، اجرای نادرست قانون هدفمند کردن یارانه‌ها بود. اگر کشور قصد دارد در زمینه اصلاحات انرژی، به‌ویژه در حوزه مصرف، به رویکرد مناسبی دست یابد، ضروری است که این قانون به‌درستی پیاده‌سازی شود.

اجرای نامناسب قانون هدفمندی یارانه‌ها

این کارشناس افزود: ناترازی گاز در ایران به‌علت افزایش مصرف و عدم‌تطابق آن با ظرفیت‌های تولید و زیرساخت‌ها، به یک چالش جدی تبدیل شده است. با این حال، با اجرای تدابیر مناسب مانند افزایش تولید، بهینه‌سازی مصرف و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، می‌توان از شدت این ناترازی کاست و به ثبات در تامین گاز کشور دست یافت. همکاری همه‌جانبه دولت، بخش خصوصی و مصرف‌کنندگان در این راستا ضروری است.

وی خاطرنشان کرد: در گذشته شرکت توانیر از محل فروش برق، منابع سرمایه‌گذاری برای تولید برق را تامین می‌کرد، اما شکل اجرای قانون هدفمند کردن سبب شد تا فروش برق از دست شرکت توانیر خارج شود و در اختیار سازمان هدفمندی یارانه‌ها قرار گیرد و در بین مردم توزیع شود.

نکته‌ای که بسیار حائزاهمیت است، این است گازی که با تلاش و زحمت هزاران مهندس و کارگر متخصص استخراج، پالایش و شیرین‌سازی شده، پس از آن به شبکه مصرف منتقل می‌شود؛ اما در فرآیند مصرف، به‌طور بیهوده سوزانده می‌شود و مصرف‌کنندگان گاز ناچارند به این امر تن دهند، در حالی که برخی از آنها حتی از ابتدایی‌ترین تجربیات فنی نیز برخوردار نیستند.

اسعدی گفت: چنین برخوردهایی سبب شد تا بحران انرژی در کشور، شکل جدی‌تری به خود بگیرد. متاسفانه ما در بحث بهینه‌سازی، هیچ فعالیت مثبتی را انجام نداده‌ایم و در مرکز پژوهش‌ها در قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر صحبت‌ها و قانون‌هایی را گنجانده بودیم که بهینه‌سازی را در دستور کار قرار دهند.

چالش‌های اقتصاد گاز ادامه دارد

حسن مرادی، کارشناس انرژی به  گفت: کشور ایران دارای منابع گازی بسیار فراوانی است و در رتبه دوم جهان از نظر حجم منابع گازی قرار دارد. با این حال، چالش‌هایی در زمینه اقتصاد گاز و فرآیند شیرین‌سازی آن وجود دارد که باید به آنها توجه شود.

وی افزود: کشور پس از انقلاب، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی را برای استخراج گاز از منطقه عسلویه انجام داد و توانست به‌طوربهینه از ۲۲ فاز اجرایی پارس‌جنوبی بهره‌برداری کند.

با این حال، تمام گاز تولیدی به مصرف داخلی اختصاص می‌یابد، زیرا اصول بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور به‌درستی رعایت نمی‌شود و در این زمینه رکوردهای نگران‌کننده‌ای ثبت کرده‌ایم. مصرف گاز در کشور در یک وضعیت بحرانی معادل مصرف ۳۰ کشور اروپایی است که خود جای تامل دارد.

این کارشناس تاکید کرد: روش مصرف گاز در ایران نیازمند تغییر است، زیرا بخش زیادی از تلفات گاز در مصارف خانگی اتفاق می‌افتد. بخش اصلی که به گاز نیاز دارد و ذخیره‌سازی آن برایش کاملا اقتصادی و مقرون به صرفه است، صنایع هستند. باتوجه به چالش‌های ناشی از عدم‌تامین پایدار گاز موردنیاز صنایع به‌دلیل افزایش مصرف در بخش خانگی، ذخیره‌سازی گاز و افزایش تولیدات صنعتی برای آنها به‌شدت به‌صرفه است. در کشورهای اروپایی نیز بخش عمده‌ای از مخازن ذخیره‌سازی گاز به صنایع اختصاص دارد.

وی در پایان گفت: دولت باید سیاست‌های غیرقیمتی را در نظر بگیرد و با جذب سرمایه‌گذار خارجی، راهی برای حفظ این نعمت خدادادی برای نسل‌های آینده تدبیر کند، در غیر این صورت در سال‌های نه چندان دور با بحران گاز روبه‌رو خواهیم شد.

سخن پایانی

با توسعه شبکه‌های گازرسانی در سطح کشور و رشد صنایع انرژی‌بر، مصرف گاز داخلی به‌ویژه در فصول سرد سال به‌طورچشمگیری افزایش یافته است. سرمایه‌گذاری ناکافی در پروژه‌های توسعه میادین گازی و همچنین نوسازی زیرساخت‌های تولید، انتقال و ذخیره‌سازی، توانایی تولید پایدار و پاسخگویی به تقاضا را کاهش داده است. علاوه بر این، بسیاری از صنایع و خانوارها از تجهیزات قدیمی و کم‌بازده استفاده می‌کنند که این امر منجر به مصرف بیش از حد گاز می‌شود. از جمله پیامدهای این وضعیت می‌توان به خاموشی‌ها و قطع گاز اشاره کرد؛ ناترازی گاز ممکن است منجر به قطع گاز در برخی مناطق یا کاهش فشار در شبکه توزیع شود که به‌ویژه در فصل زمستان، مشکلات جدی برای مصرف‌کنندگان ایجاد می‌کند.

صنایع اصلی انرژی‌بر مانند پتروشیمی، فولاد و سیمان ممکن است به‌دلیل محدودیت در تامین گاز با کاهش تولید و خسارت‌های اقتصادی روبه‌رو شوند. توسعه میادین گازی جدید و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین استخراج می‌تواند به افزایش تولید و کاهش ناترازی کمک کند. همچنین، افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی گاز برای مدیریت مصرف در فصل‌های پیک ضروری است. آموزش در زمینه مصرف بهینه گاز و استفاده از تجهیزات با کارآیی بالا نیز می‌تواند به کاهش مصرف داخلی کمک کند. علاوه بر این، تشویق صنایع به نوسازی تجهیزات و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین انرژی‌بر می‌تواند بخشی از بار مصرفی را کاهش دهد. اجرای سیاست‌های اصلاحی در زمینه قیمت‌گذاری گاز به‌گونه‌ای‌که مصرف‌کنندگان را به استفاده بهینه و جلوگیری از اسراف ترغیب کند، تاثیرگذار است.