اقتصاد، معدن‌محور می‌شود؟
سال‌ها است که باتوجه به شرایط اقتصادی کشور و تحریم‌های مختلف، حوزه معدن و جایگزینی آن به‌جای نفت، موردتوجه جدی و تاکید بسیاری از کارشناسان قرار دارد، اما متاسفانه تاکنون باوجود تاکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب، این حوزه مهم آنچنان که باید موردتوجه قرار نگرفته است. بسیاری از فعالان این حوزه و فعالان انرژی، دلیل تحقق نیافتن شعار معدن به‌جای نفت را توجه نداشتن بایسته و شایسته دولت‌ها به این بخش می‌دانند و معتقدند به‌دلیل نبود نگاه‌های توسعه‌ای و اکتشافی به صنعت معدن، بسیاری از ذخایر معدنی کشور دست‌نخورده باقی مانده است.
اقتصاد وابسته به نفت
اقتصاد ایران، سال‌هاست به درآمدهای ناشی از صادرات نفت وابسته بوده است. این وابستگی شدید، اقتصاد کشور را در برابر نوسانات نرخ نفت آسیب‌پذیر ساخته و رشد پایدار و توسعه متوازن را با چالش‌های متعددی مواجه کرده است.
از این‌رو، حرکت به‌سمت اقتصاد غیرنفتی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف اقتصادی کشور مطرح شده است، به‌طوری که رهبر معظم انقلاب چندی پیش در سخنان خود به جایگزینی معدن به‌جای نفت تاکید ویژه‌ای داشتند. صنعت فولاد به‌عنوان یکی از صنایع پایه و مادر، نقش محوری در توسعه و ارتقای اقتصاد کشور ایفا می‌کند. این صنعت نه‌تنها در تامین مواد اولیه موردنیاز صنایع مختلف، بلکه در ایجاد اشتغال، ارزآوری و توسعه زیرساخت‌ها نیز نقش بسزایی دارد.
باتوجه به ظرفیت‌های بالای کشور در حوزه معادن سنگ‌آهن و نیروی انسانی متخصص، صنعت فولاد می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محورهای رشد اقتصادی غیرنفتی کشور محسوب شود؛ توسعه و ارتقای صنعت فولاد، علاوه بر تامین نیازهای داخلی، می‌تواند به افزایش صادرات غیرنفتی و کسب درآمد ارزی پایدار کمک شایانی کند، همچنین این صنعت می‌تواند در جایگاه یک موتور محرک برای توسعه سایر صنایع مرتبط مانند صنایع ماشین‌سازی، خودروسازی و ساختمانی عمل کند؛ از این‌رو، سرمایه‌گذاری در بخش فولاد و حمایت از تولیدکنندگان داخلی، نه‌تنها به‌نفع اقتصاد کلان کشور، بلکه به‌نفع توسعه صنعتی و ایجاد اشتغال نیز خواهد بود.
بخش خصوصی تمایل به افزایش درآمدهای معادن ندارد
فرزین سوادکوهی، کارشناس انرژی در ارتباط با موضوع جایگزینی معدن به‌جای نفت به صمت گفت: صحبت‌هایی که در ارتباط با جایگزینی معدن به‌جای نفت مطرح می‌شود، حرف‌های بزرگی است که آورده‌های معدنی بتواند جایگزین درآمدهای نفتی شود. ما در حوزه توسعه معادن و برداشت از معادن مختلف کشور، سابقه طولانی داریم، اما چنین امری به آن معنا نیست که آورده‌های معدنی، اندازه‌ای باشد که جای درآمدهای نفتی را بگیرد.
سوادکوهی ادامه داد: متاسفانه طی سال‌های گذشته، حرکت‌هایی در حوزه خصوصی‌سازی معادن انجام گرفت که بخش خصوصی، چندان راغب نبود تا درآمدهای حوزه معدن را افزایش دهد. بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که انحصار دولت سبب شده است تا بخش خصوصی، تمایل چندانی به افزایش درآمدهای معادن نداشته باشد. باتوجه به چنین موضوعی، نمی‌توان امیدوار بود که در آینده‌ای نزدیک، درآمدهای حوزه معدن بتواند جایگزین درآمدهای نفتی شود.
وی گفت: بنابراین جایگزینی درآمد معادن به‌جای نفت، از نظر تئوری امکان‌پذیر خواهد بود، اما در بحث عمل، در حال حاضر چنین امکانی وجود نخواهد داشت. ما باید، مطابق یک نقشه‌راه، توانمندی و ظرفیت‌های معدنی کشور را بالا ببریم تا بتوانیم به درآمدهای خاص و قابل‌قبول برای کشور برسیم.
اگر چنین اتفاقی رخ ندهد، معادن درآمد چندانی ندارند که بتوانیم به فکر جایگزینی آنها با نفت باشیم.
وی افزود: اگر تمرکز بر نفت برداشته شود، می‌تواند سودآوری‌هایی را به‌همراه داشته باشد.
اما واقعیت امر این است که در صورتی معادن می‌توانند درآمد بالایی برای کشور داشته باشند که از خام‌فروشی پرهیز شود. اگر قرار بر این باشد که نقشه‌راهی که برای نفت ترسیم کرده‌ایم را برای معادن ترسیم کنیم، نتیجه‌ای جز خام‌فروشی در بر نخواهد داشت. اگر چنین امری در ارتباط با معادن صورت گیرد، درگیر مشکلاتی خواهیم شد که اکنون در ارتباط با نفت با آن مواجهیم.
معدن می‌تواند جایگزین نفت شود؟
سعید عسکرزاده، دبیر انجمن سنگ در ارتباط با این موضوع که آیا معدن می‌تواند جایگزین مناسبی برای نفت باشد به صمت گفت: در رابطه با شعار معدن به‌جای نفت باید دید که چرا چنین بحثی مطرح شده است. این موضوع، زمانی که مطرح شد، مخالف و موافقانی را به‌همراه داشت. وضع کشور ما در حوزه معدن، غنی است و می‌توانیم درباره آن با جرأت حرف بزنیم. بنده معتقد هستم که قطعا معدن می‌تواند جایگزین نفت شود و اینکه چه الزاماتی دارد و آیا این الزامات را رعایت کردیم یا نه، بحث دیگری است.
عسکرزاده ادامه داد: در موضوعاتی مانند سنگ ساختمانی مثل گچ، معادن فلزی مثل مس، سرب و روی در دنیا حرف‌هایی برای گفتن داریم. ما هیچ کار اکتشافی نکرده‌ایم و اوضاع و احوال‌مان این‌گونه است که بزرگ‌ترین معادن مس، سرب و روی را در کشور داریم و هیچ کار خاصی انجام نداده‌ایم و مشاهده می‌شود که در حوزه معادن گچ، رتبه دوم دنیا را داریم.
وی گفت: درباره آنکه چرا تاکنون رویای معدن به‌جای نفت محقق نشده، به‌صورت‌خلاصه باید گفت که بزرگ‌ترین عامل این است که باید به موضوع معدن به‌عنوان یک ابزار اصلی و پایه‌ای توسعه کشور نگاه می‌کردیم و براساس آن برنامه‌ریزی می‌کردیم، اما هیچ زمان این اتفاق نیفتاده است. معدن را همیشه تقاضامحور و ابزاری برای توسعه صنعت دیده‌ایم که این امر بزرگ‌ترین اشتباه ما بود. زمانی که صنعت را ایجاد کردیم، برمبنای نیازهای صنایع به‌سراغ اکتشاف مواد اولیه معدنی رفتیم. بنابراین، همین اتفاقات و دستاوردهایی که تاکنون در حوزه معدن رخ داده، خوب است و بیشتر از این نباید انتظار داشت.
وی افزود: اگر رویکرد را از تقاضامحور به عرضه‌محور تغییر دهیم، یعنی معدن را به‌عنوان یک ابزار توسعه و به‌عنوان مبنای اصلی توسعه کشور ببینیم و به آن بپردازیم و برای آن هزینه کنیم و سرمایه‌گذاری انجام دهیم، این اتفاق شدنی است و جایگزینی معدن به‌جای نفت صورت انجام می‌شود و می‌تواند مشکل اشتغال را در کشور را برطرف و ارزآوری بسیار مطمئن و قابل‌قبولی داشته باشد.
الزامات تحقق رویای معدن به‌جای نفت
دبیر انجمن سنگ پیرامون الزامات تحقق رویای معدن به‌جای نفت، خاطرنشان کرد: باتوجه به مواردی که گفته شد، اگر معدن بخواهد به‌جای نفت قرار گیرد، ابتدا باید رویکرد عرضه‌محور به‌جای تقاضامحور در بخش معدن تغییر کند؛ یعنی الزاما معدن به‌شکل بخشی که استقلال دارد، جدی گرفته شود و مباحث و مراحل مختلف آن تسهیل شود و محصولات نیز اگر در کشور قابل‌بهره‌برداری است، استفاده شود و اگر قابل‌استفاده نیست، به خارج از کشور صادر شود. توجه به این نکته را در بخش نفت نیز باید داشته باشیم؛ یعنی همه نفت را الزاما به محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی تبدیل نمی‌کنیم و بخشی از آن را به‌صورت نفت خام می‌فروشیم. اگر این نگاه را به بخش معدن نداشته باشیم، قطعا زمینه توسعه آن را نخواهیم داشت.
عسکرزاده گفت: در رابطه با سنگ‌آهن می‌توانم ادعا کنم که بخش عمده‌ای از توسعه سنگ‌آهن به‌ویژه در معادن سنگ‌آهن کوچک و متوسط، مدیون فضایی است که در سال‌های گذشته برای بحث صادرات ایجاد شد و از ارزی که حاصل از صادرات بود، این توسعه رخ داده که در غیر این صورت، چنین جایگاهی نصیب کشور نمی‌شد. تحریم‌ها خلاف نفت، بر معدن تاثیری ندارد؛ یعنی معدن یک ماده نیست که بشود به‌راحتی آن را تحریم کرد و جلوی سیل مواد معدنی کشور چه به‌صورت ماده خام و چه به‌صورت فرآوری‌شده را گرفت؛ یعنی کاری که در تحریم‌ها رخ می‌دهد و نفت تحریم می‌شود، درباره معدن اتفاق نمی‌افتد و چنین امری یک مزیت بسیار خوب برای جایگزینی معدن به‌جای نفت است.
وظیفه دولت چیست؟
دبیر انجمن سنگ‌آهن کشور در پایان این بخش از صحبت‌های خود، ضمن اشاره به وجود بیش از ۷۰ نوع ماده معدنی در کشور، تاکید کرد: باتوجه به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های حوزه معدن، این حوزه به‌مراتب قابلیت‌های بیشتری نسبت به حوزه نفت دارد؛ چراکه اگر این حوزه با جدیت بیشتری توسعه پیدا کند، می‌تواند در توسعه پایدار و غیرقابل‌مهار کشور نقش داشته باشد؛ به‌همین دلیل طبیعی است که باید همه دستگاه‌های حاکمیتی و غیرحاکمیتی، دست به‌دست هم دهند و شرایط را برای توسعه معادن کشور فراهم سازند.
بنابراین سازمان‌ها و مجموعه‌هایی که در حال حاضر مانع‌تراشی می‌کنند و بخش معدن را دچار مشکل و محدودیت کرده‌اند، از وزارتخانه تا سازمان محیط‌زیست، منابع‌طبیعی، سازمان انرژی اتمی و…. باید شرایط را برای توسعه معادن کشور تسهیل کنند.
سخن پایانی
بخش معدن باتوجه به ظرفیت بالای کشور و استعداد آن در خلق ارزش‌افزوده از کاندیداهای مطرح برای جایگزینی با صنعت نفت است. این موضوع اما بدون داشتن برنامه مشخص و عدم‌استفاده از ابزارهای نوین، شدنی نیست. محصولات معدنی به‌علت آنکه تحریم نیستند، می‌توانند برای صادرات و جایگزینی به‌جای نفت، نقش بسیار مهمی ایفا کنند.
امید است تا در این دولت، توجه ویژه‌ای به معادن و ظرفیت آنها شود تا بتوان این حوزه را جایگزین نفت کرد.
