از تراسیکا تا جاده ابریشم
ایران کشوری با همسایگان بسیار است که دسترسی آن به سواحل خزر و مرزهای آسیای میانه و قفقاز در شمال و نیز سواحل راهبردی خلیج‌فارس، تنگه هرمز و مکران در جنوب، امتیازات منحصر به‌فردی را در اختیارش قرار داده و باعث شده است ایران در نقشه جغرافیایی جهان از موقعیتی بی‌نظیر نسبت به سایر کشورها برخوردار باشد. کریدورهای ارتباطی ابزار توسعه تلقی می‌شوند و حضور ایران در منطقه خاورمیانه، کشور را در نقطه تلاقی ۳ قاره افریقا، اروپا و آسیا قرار داده است. بر همین اساس ایران می‌تواند متصل‌کننده شمال، جنوب، شرق و غرب جهان باشد. حال با درک اهمیت کریدورهای عبوری از ایران، در ادامه گزارش صمت از بررسی کریدورهای مهم جهان با تیتر «از پاناما تا مالاکا» اکنون به بررسی کریدورهای بین‌المللی عبوری از ایران می‌پردازیم.
کریدور شمال به جنوب ایران
این کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی در سال ۲۰۰۰ در شهر سن‌پترزبورگ کشور روسیه توسط 3 کشور ایران، روسیه و هند به‌منظور گسترش همکاری‌های حمل‌ونقلی بین اعضا تاسیس شد. مبدأ این کریدور کشور فلاند (اروپای شمالی) و مقصد آن کشورهای آسیایی جنوب‌شرقی، خلیج‌فارس و دریای عرب است. در این کریدور می‌توان از حمل‌ونقل دریایی و ریلی در بین مسیر برای حمل بار استفاده کرد و مسیر آن بدین‌ترتیب است که از طریق بنادری چون هامبورگ و آمستردام، کشورهای اروپای‌شمالی مانند نروژ و سوئد را به بندر سن‌پترزبورگ و مسکو در روسیه متصل کرده و از بنادر روسی تا بنادر جنوبی دریای خزر همچون امیرآباد و از کشورهای آسیای میانه چون ترکمنستان تا بنادر جنوبی ایران چون بندر شهید رجایی امتداد یافته و به بنادر جنوبی خلیج‌فارس تا کشورهای جنوب‌شرقی آسیا از قبیل سنگاپور و کشورهای حاشیه اقیانوس هند و خلیج‌فارس مانند قطر و هند، منتهی می‌شود.
موافقت‌نامه بین‌المللی کریدور شمال ـ جنوب در سال ۲۰۰۰ میلادی بین ایران، هند و روسیه امضا شده است که تبادل بار بین کشورهای اروپایی، روسیه و هند از مسیر ایران انجام شود و بعد از آن برخی کشورهای منطقه به این توافق کریدوری ملحق شدند، اما فعالیت ترابری چشمگیری رخ نداد، در حالی‌که تعداد و مقدار بارهای ترانزیتی بالقوه‌ای که برای عبور از کریدور شمال ـ جنوب وجود دارند، بسیار بالاست و معمولا از طریق دریای سیاه و کانال سوئز حمل می‌شوند. در 3 سال اخیر برای فعال شدن این کریدور استراتژیک، مذاکراتی با کشور روسیه، هند، کشورهای آسیای میانه و قفقاز انجام گرفته و تاحدودی به توفیق نسبی رسیده است.
همچنین چندی پیش خبری مبنی بر اینکه روسیه، قزاقستان، ایران و ترکمنستان مسیر شرقی کریدور شمال ـ جنوب را توسعه می‌دهند، اعلام شد. سرویس مطبوعاتی وزارت حمل‌ونقل قزاقستان گزارش کرد روسیه، قزاقستان، ایران و ترکمنستان نقشه‌راه توسعه همزمان ظرفیت مسیر شرقی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال ـ جنوب (INSTC) طی سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵ را امضا کردند. در این گزارش آمده است اجرای این سند، امکان افزایش توان عملیاتی کریدور را به ۱۵میلیون تن در سال تا سال ۲۰۲۷ و به ۲۰ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ می‌رساند.
به‌گزارش ایسنا، وزیر حمل‌ونقل قزاقستان اظهار کرده این کشور قصد دارد به مشارکت فعال خود در توسعه شاخه شرقی کریدور شمال ـ جنوب ادامه دهد که بالاترین ظرفیت رشد جریان محموله را تا سال ۲۰۳۰ دارد و به‌نظر می‌رسد امن‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر ترانزیت به اقیانوس هند است، بنابراین لازم است عملیات اجرایی نقشه‌راه امضاشده در زمینه توسعه همزمان ظرفیت مسیر شرقی کریدور شمال ـ جنوب از قلمرو قزاقستان، روسیه، ترکمنستان و ایران آغاز شود.
بیزنس گزارش کرد، این سند در نخستین مجمع تجارت و صادرات حمل‌ونقل شمال ـ جنوب در آکتائو قزاقستان امضا شد. در این مجمع بیش از ۴۴۰ شرکت‌کننده از ۱۲ کشور، نمایندگان سازمان همکاری اقتصادی و کمیسیون اقتصادی اوراسیا حضور دارند.
این مجمع به‌عنوان بستری برای بحث درباره موضوعات مرتبط با توسعه راه‌آهن، بزرگراه‌ها و بنادر با مشارکت بازیگران اصلی در کریدور حمل‌ونقل شمال ـ جنوب عمل می‌کند.
کریدور تراسیکا
کریدور تراسیکا یکی از مهم‌ترین کریدورهای اتصال شرق آسیا به اروپا به‌شمار می‌رود. در راستای افزایش همکاری منطقه‌ای بین کشورهای عضو و جذب حمایت سازمان‌های مالی بین‌المللی و بخش‌های خصوصی و همچنین دسترسی به شبکه ترانس- اروپا، طرحی با نام تراسیکا در سال ۱۹۹۳ میلادی در نشست وزرای حمل‌ونقل و تجارت 8 کشور عضو (5 کشور جمهوری آسیای میانه و 3 جمهوری قفقاز) در بروکسل ارائه شد و براساس آن، یک کریدور حمل‌ونقل شرق ـ غرب از طریق دریای سیاه ـ جمهوری قفقاز ـ دریای خزر و آسیای میانه، میان اروپا و آسیای میانه مشخص شد. از کریدور تراسیکا به‌عنوان مسیری که کمترین هزینه و زمان را به‌منظور اتصال کشورهای آسیای میانه به بازارهای جهانی و بنادر اروپایی دارد، یاد می‌شود. از جمله کشورهای عضو این کریدور می‌توان از جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، قزاقستان، آذربایجان، ایران، گرجستان، ازبکستان و رومانی نام برد.
توسعه طرح مذکور در قالب ۴ کارگروه جاده‌ای، ریلی، دریایی و تسهیل تجارت که وظیفه شناسایی و تایید پروژه‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری اتحادیه اروپا را برعهده داشت، انجام گرفت. تصمیم نهایی کارگروه‌های مذکور بر اختصاص سرمایه جذب‌شده از طرف اتحادیه اروپا به یک مسیر مشخص بود.
بر این اساس توسعه سایر مسیرهای کریدور از طریق سرمایه‌گذاری‌های برنامه TACIS و دیگر سرمایه‌گذارها منظور شده بود. بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۸ اوکراین، مولداوی و مغولستان به این برنامه ملحق شدند.
در سال ۱۹۹۸ و در قالب کنفرانس بین‌المللی احیای راه تاریخی ابریشم در باکو توافقنامه چندجانبه تراسیکا با حضور کشورهای عضو امضا شد. نخستین اجلاس سالانه این کریدور در سال ۲۰۰۰ در تفلیس برگزار شد و ترکیه، بلغارستان و رومانی نیز به این توافقنامه چندجانبه (MLA) ملحق شدند. در سال ۲۰۰۱ دبیرخانه این کریدور در باکو شروع به کار کرد.
در هفتمین اجلاس تراسیکا در سال ۲۰۰۹ که در قرقیزستان برگزار می‌شد، ایران به این توافقنامه ملحق شد و لیتوانی نیز به‌عنوان عضو ناظر تعیین شد. در این سال یادداشت تفاهم تراسیکا با ECO و ESCAP نیز انجام گرفت. در سال ۲۰۱۰ و در قالب هشتمین اجلاس سالانه تراسیکا، طرح توسعه ترافیک جاده‌ای تراسیکا با کمک IRU پذیرفته شد و نخستین انجمن سرمایه‌گذاری تراسیکا برای مذاکره بین دولت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی تاسیس شد.
کریدور آلتید
یکی دیگر از کریدورهایی که از ایران عبور می‌کند، شبکه بزرگراه آسیایی (AH) نام دارد که به آن آلتید نیز گفته می‌شود. این کریدور یک پروژه مشترک بین کشورهای آسیایی و کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه است. هدف از تاسیس کریدور آلتید، بهبود ارتباط بین کشورهای آسیایی با اقیانوسیه و جلوگیری از ساخت بزرگراه جدید است که در سال ۱۹۹۲ تاسیس شد. این مسیر پروژه‌های حمل‌ونقل زمینی را تا حد زیادی آسان کرده است و یک بزرگراه و راه‌آهن از آن عبور می‌کند. در سال ۱۹۹۲ کمیسیون اقتصادی واجتماعی آسیا و اقیانوسیه طرح زیر ساخت حمل‌ونقل زمینی آلتید را آغاز کردند. آلتید شامل 3 کریدور شمال، مرکز و جنوب است، بدین‌صورت که در کریدور شمالی کشورها از طریق روسیه و قزاقستان به اروپا متصل می‌شوند، در کریدور جنوبی با گذر از مرز شمالی ایران و کشور ترکمنستان به ترکیه، بلغارستان و در انتها به اروپا متصل می‌شوند و در نهایت کریدور مرکزی شامل مسیری از ترکمنستان، دریای خزر، بندر ترکمن، شهر باکو و مرکز اروپا است.کریدور بزرگراه آسیایی بین ۳۲ کشور امضا شد که یکی از آنها ایران است. بخش زیادی از بودجه این مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی توسط چین، کره‌جنوبی و سنگاپور تامین شده است.
کریدور شرق به غرب (جاده قدیم ابریشم)
جاده ابریشم با قدمتی بیش از 2 هزار سال، ارتباط قاره اروپا و آسیا را از طریق ایران برقرار می‌سازد. از طریق این کریدور، کالاهای ترانزیتی کشورهای چین و آسیای‌میانه در شرق و شمال‌شرقی از طریق ایران به حوزه‌های قفقاز، آسیای‌غربی و حوزه دریای مدیترانه منتقل می‌شود. این کریدور با پوشش دادن 6 مسیر مختلف حمل‌ونقل (ایران به کشورهای آسیای میانه، خاور دور، شرق آسیا و آسیای جنوب‌شرقی، اروپا و افریقا)؛ اتصال اروپا و افریقا به خاور دور از طریق دریای مدیترانه و گذر از ایران را امکان‌پذیر کرده است.
کریدور جنوبی آسیا
مسیر این کریدور با شروع از آسیای جنوب‌شرقی و گذر از شبه قاره هند از طریق میرجاوه استان سیستان‌وبلوچستان در مرز جنوب‌شرقی ایران وارد قلمرو کشور شده و در نهایت از طریق مرزهای شمال‌غربی شامل بازرگان، رازی و خسروی در مرز کشورهای ترکیه و عراق از قلمرو ایران خارج و به‌سمت حوزه‌های اروپا و دریای مدیترانه امتداد می‌یابد. به‌منظور توسعه ارتباط ریلی ـ ترانزیتی کشور و برای برقراری ارتباط ریلی ایران با کشور عراق و حوزه دریای مدیترانه، ۶۲۰ کیلومتر راه آهن در محور اراک ـ خسروی احداث خواهد شد که این امر سبب گسترش ترانزیت در کریدورهای ترانزیتی شرق ـ غرب و کریدور جنوبی آسیا به‌سمت کشورهای آسیای‌غربی و حوزه دریای مدیترانه می‌شود.
سخن پایانی
کریدور یا مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی به‌منظور ایجاد راه‌های مجزا برای عبور کشتی، هواپیما، قطار، خودروهای باری و… است. کریدور بین‌المللی در ساده‌ترین تعریف، مسیری با صرفه اقتصادی بالا برای حمل‌ونقل کالا و افراد است که از قلمرو چند کشور عبور می‌کند. ایجاد کریدور باعث افزایش سرعت و حمل‌ونقل کالا و کاهش هزینه‌ها در تجارت بین کشورها است. حضور ایران در منطقه خاورمیانه، کشور را در نقطه تلاقی 3 قاره افریقا، اروپا و آسیا قرار داده است؛ در نتیجه ایران می‌تواند متصل‌کننده شمال، جنوب، شرق و غرب جهان باشد که این موضوع نشانگر اهمیت ایران در منطقه خاورمیانه خواهد بود.
