کم‌آبی! بحرانی است که خاورمیانه را فرا گرفته و با توجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب وهوایی کشور ایران و عدم مدیریت صحیح در بخش آب، امروزه شاهد مشکلات زیادی در این زمینه هستیم. بر همین اساس در سال‌های اخیر کارشناسان و صاحب‌نظران تلاش می‌کنند تا با اخطارهای خود و مسئولان و مقامات را نسبت به اندیشیدن تدبیری در این راه متوجه عمق مسئله کم‌آبی کنند. باتوجه به مصرف زیاد آب کشور در حوزه کشاورزی این اخطارها در این بخش بیشتر نمایان می‌شود. کشاورزی ناکارآمد و بهره‌وری بسیار پایین این حوزه یکی از دلایل تشدید بحران کم آبی در ایران است. سـهم آب مصرفی در حوزه کشاورزی در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقـا 84 و 82 درصـد اسـت، درحالی که این میزان در ایران 92 درصد آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. بنابراین باید با بهره‌گیری از تجهیزات نوین در بخش کشاورزی و استفاده از روش‌های آبیاری قطره‌ای، یکپارچه و ... راندمان آب را افزایش داد. 

سهم بخش‌های مختلف از آب

بررسی جدیدترین آمار از مصرف آب و توزیع منابع آب کشور نشان می‌دهد که مصرف سالانه آب در ایران به 98 میلیارد و 100 میلیون مترمکعب رسیده است که از این میزان، حدود 88 میلیارد مترمکعب معادل 90 درصدی (7‌.‌89 درصد) در بخش کشاورزی، حدود 8 میلیارد مترمکعب معادل 2‌.‌8 درصد در بخش شرب و 2 میلیارد مترمکعب معادل 1‌.‌2 در بخش صنعت است.

این در حالی است که این میزان در کشورهای اروپایی، 30 درصد در بخش کشاورزی، 59 درصد در بخش صنعت و 11 درصد نیز در بخش شرب است.

بنابراین دراکثر کشورهای توسعه‌یافته جهان سرانه مصرف آب به دلیل وجود زیرساخت‌های مناسب، کشاورزی مدرن و قوانین بازدارنده از ایران کمتر است. در نظر داشته باشید که این کشورها عموما دارای منابع آبی بسیارغنی‌تر از ایران بوده و متوسط بارندگی آنها نیز از ایران بیشتر است.

آیا کشاورزی در ایران توجیه اقتصادی دارد؟

باتوجه به مصرف بیش از ۹۰ درصدی آب در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی کشور به همین بهانه در صمت با عبدالمجید شیخی استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا بررسی کنیم که آیا کشاورزی در ایران توجیه اقتصادی دارد یا نه؟!

به گفته وی؛ به طور متوسط سالانه ۲۴۵ میلیمتر آب حاصل از باران در کشور داریم، اما متاسفانه ۵۰ درصد این میزان تبخیر می‌شود، امر مهمی که مغفول مانده است، بنابراین با سرمایه‌گذاری جزئی و صرف هزینه ۵ تا ۱۰ میلیونی در هر متر مربع، می‌توانیم میزان تبخیر را به حداقل برسانیم و در این صورت نه تنها مازاد عرضه آب خواهیم داشت بلکه در مصارف آب کشاورزی ذخیره‌سازی طبیعی و استفاده از آب در لایه‌های پایین زیرزمینی را از یاد خواهد برد، اما به این معنی نیست که به اصلاح نظام بهره‌برداری کشاورزی نپردازیم.

عقبگرد ۱۰ ساله

شیخی افزود: متاسفانه دولت دهه ۹۰ با اقداماتی که انجام نداد، کشور را ۱۰ سال کشور از نظر تکمیل طرح‌های ذخیره آب مانند آبخیزداری عقب انداخت. در آن زمان نیاز بود تا به سمت استفاده از تجهیزات کشاورزی و آبیاری نوین در زمین‌های کشاورزی و آبیاری بارانی، کوزه‌ای، تحت فشار، نواری و نیمه دیم کردن مزارع و باغات برویم اما به دلیل اینکه در آن زمان دولت توجهی به بخش مولد داخلی نداشت ۱۰ سال عقب افتادیم.

ضرورت طراحی «الگوی آب»

استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی با بیان اینکه اصلاح نظام آبیاری کشت یک امر لازم و مهم است اما مهم‌تر از آن طراحی الگوی آب پیش از الگوی کشت است. ادامه داد: نیازاست تا در تولید، ذخیره‌سازی، مهار، مصرف، هدایت و پخشایش آب یک نظام خاص آب طرح و اجرا شود. همچنان که ما در تمام نقاط کشور نیروگاه برق نداریم. اما شبکه توزیع، تامین برق کشور را در تمام نقاط کشور بر عهده دارد و چگالی یکنواختی را در عرضه برق شاهد هستیم. بنابراین باید توزیع آب کشاورزی در سرشاخه‌ها و مناطق بالا دست آبخیز را داشته باشیم، این مهم می‌تواند از وقوع سیلاب‌های عظیم مانند سیلاب‌هایی که اخیرا در استان سیستان و بلوچستان یا در سال ۱۳9۸در حوضه بالا دست آبخیز رودخانه کرخه و کارون به واسطه بارندگی‌های عظیم رخ داد جلوگیری کند. از طرف دیگر عدم اجرایی شدن طرح‌های آبخیزداری در بیش از ۹۰ میلیون هکتار از سرزمین‌های کشور مطرح است که نیازمند سرمایه‌گذاری مناسبی است که اگر انجام شود میزان ذخایر آبی افزایش و صرفه‌جویی در تبخیر آب شکل خواهد گرفت. نرخ تبخیر آب در سدهای ذخیره‌ای ۱۲ تا ۱۶ درصد بوده اما این میزان در طرح‌های آبخیزداری تنها ۲ درصد است. بنابراین باید طرح‌های آبخیزداری را در ساخت سدهایی که عمدتا برای تولید برق و توجه به شبکه توزیع آب انجام می‌شود مورد توجه قرار دهیم.

وی با اشاره به میزان بالای مصرف آب در بخش کشاورزی نیز گفت: برطبق مصوبه دولت که براساس آن دولت موظف است تا ۸۵ درصد هزینه تجهیزات زمین‌های کشاورزی از جمله تجهیزات آبیاری نوین را تامین می‌کند به شرطی که کشاورزان ۱۵ درصد آن هزینه را پرداخت نمایند. این مصوبه را می‌توان به این صورت مورد تجدید نظر قرار داد که دولت ۱۰۰ درصد هزینه تجهیزات را پرداخت نموده و کشاورزان پس از رونق تولیدات خود ۱۵ درصد آورده را به صورت اقساطی به دولت پرداخت کنند.

شیخی درخصوص مصرف میزان بالای آب در کشاورزی نیز گفت: باتوجه سطح زیر کشت ۱۶ میلیونی زراعی یا باغی حال حاضر که در مقابل ۵۲ میلیون هکتار زمین مستعد کشاورزی کشور قرار دارد، این میزان قابل توجه نیست. کل میزان سطح زیر کشت محصولات آب‌بر در کشور ۵0 هزار هکتار است که این میزان باتوجه به کل زمین‌های کشاورزی موجود در کشور قابل توجه نیست. باید درنظر داشت که مشکلات و معضلات حوزه کشاورزی بسیار زیاد است و درخصوص مصرف آب نیز مسئله مهم اکنون تبخیر است که می‌توان با تغییر شیوه آبیاری زمین‌های کشاورزی و تغییر شیوه در ذخیره آب این میزان را به حدقل رساند.

رقبای ایران در تولیدات کشاورزی

شیخی افزود: باتوجه به تفاوت اقلیمی، تغییر کاربری اراضی در دنیا و افزایش جمعیت جهان عملا در بخش کشاورزی رقیب مطرحی نداریم، همچنین توجه داشته باشید که در دنیا میزان عرضه غذا نسبت به تقاضا کاهش یافته است و نابرابری توزیع غذا در سطح جهان به مشکل جدی تبدیل شده است. از طرف دیگر به دلیل اینکه ما در کشور چهار فصل قرار داریم در هر دو کشت محصولات زراعی و باغی دارای مزیت هستیم به ویژه در محصولات باغی که می‌توانیم با کمترین مصرف آب بالاترین میزان تولید محصول را داشته باشیم

بازار ۷۰۰ میلیون نفری

وی در پایان تاکید کرد: نیاز است تا با تغییر الگوی کشت، شیوه‌های آبیاری و ذخیره آب، الگوی کشت را متناسب با بازار داخلی تنظیم و مازاد نیاز خود را صادر کنیم. همیشه در دنیا تقاضا برای صادرات مازاد تولیدات محصولات کشاورزی کشور داریم. می‌توانیم محصولات گرمسیری را به جنوب و محصولات سرد سیری را به کشورهای اطراف که بازار ۶۵۰ تا ۷۰۰ میلیون نفری دارند صادر کنیم. برای مثال محصولات آب‌بر ما مشتریان خوبی در کشورهای حوزه خلیج‌فارس دارد. بنابراین باید به ارگانیک بودن محصولات خود توجه کنیم موضوعی که کشورهای غربی درحال توجه و استفاده آن هستند.

کاشت درخت زیتون

این استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی با تاکید بر لزوم خودکفایی در سایر تولیدات محصولات کشاورزی مانند روغن خوراکی نیز گفت: ما نیازمند خودکفایی در تولید روغن خوراکی هستیم اما متاسفانه به آن توجهی نمی‌کنیم و بیش از 90 درصد روغن خوراکی کشور از خارج وارد می‌شود. درصورتی که کشاورزان ما می‌توانند به‌جای کشت محصولات زراعی که رغیب جو و گندم هستند به سراغ کاشت درختان زیتون بروند. این درحالی است که برای تامین روغن خوراکی به سراغ کشت گلرنگ، کلزا و دیگر محصولات آب‌بر که نیاز به زمین‌های مسطح دارند، رفته‌ایم.

از طرف دیگر به دلیل اینکه نیازمند خودکفایی در محصولات گندم و جو و علوفه دام هستیم بنابراین اگر قرار باشد به سراغ تولید روغن خوراکی از طریق کشت زراعی برویم عملا با یک مانعی برای خودکفایی گندم و غلات به دلیل اشغال زمین‌های مسطح مواجه خواهیم بود. بنابراین می‌توانیم به سراغ کشت درختان زیتون برویم و روغن زیتون را به عنوان روغن خوراکی قرار دهیم میوه‌ای که بدون ضرر و چربی‌زدا بوده و در قرآن نیز بسیار مقدس است. توجه داشته باشید که برای کشت درختان زیتون نیازی به زمین مسطح نداریم و تمام زمین‌های اطراف که درختان بی‌ثمر کاشته شده است را می‌توانیم درخت زیتون بکاریم و از روغن آنها استفاده کنیم.

سخن پایانی

داده‌ها و اطلاعات درخصوص کمبود جهانی آب امیدوارکننده نیستند. دو سوم از جمعیت جهان حداقل یک ماه از سال را در کمبود شدید آب سپری می‌کنند. حدود ۵۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان در طول سال با کمبود شدید آب مواجهند و نیمی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان، کمبود آب دارند. باوجود آب شیرین به قدر کافی در مقیاس جهانی، به دلیل توزیع نابرابر آب که با تغییرات آب وهوایی تشدید می‌شود، برخی مناطق، بسیار مرطوب و برخی بسیار خشک هستند. اگر روند فعلی ادامه یابد، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰، تقاضای آب ۴۰ درصد بیشتر از منابع موجود باشد. به گفته صاحب‌نظران، کشورهای زیادی همچون چین، هند، پاکستان، ایران و مکزیک، تحت تاثیر جدی آب آشامیدنی ناکافی و پیامدهای آن بر سلامت انسان قرار دارند. در این میان، ایران به دلیل داشتن آب وهوای اغلب گرم و خشک و موقعیت خاص جغرافیایی با مشکلات جدی مواجه است. خشکسالی‌های مکرر در کنار بهره‌برداری بی رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی ازطریق شبکه بزرگ زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق، وضعیت آب کشور را به حد بحرانی رسانده است. همچنین در قرن اخیر، نرخ رشد سریع جمعیت، مهم‌ترین عامل در کاهش سرانه آب تجدیدپذیر کشور بوده است.