گرفتار در فرصت‌های سوخته
اگر توسعه را روی چهار ستون بنا کنند، بی‌شک یک از ستون‌های آن انرژی خواهد بود و طبیعتا مسیر رشد و پیشرفت در سرزمین‌های دارای ظرفیت‌های انرژی، هموارتر از بقیه نقاط جهان است؛ به‌شرط اینکه از این ظرفیت به‌درستی استفاده شود.
ایران نیز در دسته‌بندی‌های سرزمینی جزو کشورهای دارای ظرفیت‌های انرژی فراوان طبقه‌بندی شده؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر تامین نیاز خود این توان را دارد که نیاز سایر کشورها به انرژی را تامین کند؛ کما اینکه در بازار جهانی نفت، یکی از تامین‌کنندگان اصلی به‌شمار می‌رود و حتی تلاش‌های امریکا و استفاده از ابزار تحریم برای حذف ایران از این بازار نیز کارساز نبوده است. در بخش گاز نیز کشور ما بعد از روسیه در جایگاه دوم فهرست کشورهای دارای بیشترین ذخایر جهان قرار گرفته است. با این حال در سال‌های اخیر در تابستان گرفتار کمبود برق هستیم و در زمستان فریاد ناترازی گاز بلند است و مسئولان از انجام اقداماتی برای جلوگیری از مشکلات ناشی از این مسئله خبر می‌دهند؛ به‌گونه‌ای که در تازه‌ترین اقدام وزیر نفت برای بازدید از زیرساخت‌های گازی کشور به عسلویه سفر کرد و در تشریح هدف این سفر می‌گوید:«این سفر باتوجه به نزدیک شدن فصل سرد سال و گرفتاری‌های هر ساله موضوع ناترازی در تولید و مصرف گاز انجام شده است.» کارشناسان علت اصلی چالش ناترازی گازی کشور را عدم سیاست‌گذاری درست در زمان مناسب می‌دانند و بر این باورند که ما فرصت‌های مطلوب رشد زیرساخت حوزه انرژی را از دست داده‌ایم. صمت در گزارش پیش رو در گفت‌وگو با کارشناسان دلایل و راهکارهای رفع معضل ناترازی گاز را بررسی کرده است.
ناترازی معضلی چندساله است
وزیر نفت در تشریح اهداف سفر اخیرش به عسلویه با بیان اینکه حضور در منطقه عسلویه به‌منظور بررسی وضع شرایط تولید گاز کشور انجام شد، گفت:مدیریت در ناترازی انرژی را در بخش‌های تولید حامل‌های انرژی و بهینه‌سازی مصرف پیگیری می‌کنیم.
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت در حاشیه بازدید از سکوی A فاز ۱۸ و سکوی فاز پنجم میدان مشترک پارس جنوبی بررسی وضع تولید این میدان را به‌منظور بررسی وضع شرایط تولید گاز کشور اعلام کرد و افزود: این سفر باتوجه اینکه به فصل سرد سال نزدیک می‌شویم و گرفتاری‌هایی که موضوع ناترازی در تولید و مصرف گاز ایجاد می‌کند، انجام شده است.
وی گفت: ناترازی معضلی نیست که در فاصله زمانی ۶ ماه، یک یا دو سال ایجاد شده باشد، بلکه این موضوع فرآیندی زمان‌بر بوده که به‌دلایلی از جمله تاخیر در سرمایه‌گذاری بالادست برای تولید یا مسائلی که در حوزه بهینه‌سازی مصرف انرژی داشته‌ایم، ایجاد شده و به‌طور طبیعی رفع کامل ناترازی زمان‌بر است، اما همه تلاش ما در مجموعه وزارت نفت این است که با کمترین چالش زمستان پیش رو را پشت سر بگذاریم.
عدم اقدام درست در زمان درست
یک کارشناس حوزه انرژی در تشریح عوامل شکل‌گیری ناترازی در حوزه انرژی بیان کرد: عدم سیاست‌گذاری درست در زمان درست از دلایل اصلی شکل‌گیری وضعیت فعلی، یعنی ناترازی در حوزه انرژی است.
مرتضی‌الله‌داد، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه انرژی در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: پیش از این، زمانی که فرصت برای توسعه میدان‌های گازی وجود داشت، سیاست‌گذاری درستی در این زمینه انجام نشده و همین امر سبب شده به وضعیت فعلی برسیم. علاوه بر این در زمینه مدیریت تقاضا، به‌ویژه کاهش مصرف در بخش خانگی که در این زمینه می‌شد از تجربه کشورهای اروپایی مبنی بر عایق کردن ساختمان‌ها و ارائه مشوق به مردم برای انجام این کار استفاده کرد، اقدامی صورت نگرفت.
وی در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه برای رفع چالش کمبود گاز در کوتاه‌مدت چه راهکارهایی وجود دارد تا دست‌کم در زمستان پیش رو درگیر مشکلات مشابه سال‌های اخیر نباشیم، تصریح کرد: برای رفع چنین مسائلی راهکار کوتاه‌مدت و صحیح وجود ندارد و اینکه برخی‌ها برای مسائل، دنبال راهکارهای کوتاه‌مدت می‌گردند، نشأت‌گرفته از تفکر دولتی است. وقتی در زمان مناسب اقدام مناسب صورت نگیرد، دیگر رفع چالش برآمده از این سهل‌انگاری کاری ساده نخواهد بود و اگر هم راهکارهایی وجود داشته باشد، زحمت مصرف‌کننده و ارزبری از کشور را به‌دنبال دارد.
این استاد دانشگاه با اشاره به پیشینه عملکردی در راستای توسعه زیرساخت‌های حوزه انرژی بیان کرد: در سال‌های ۷۶، ۷۷ طرح‌های مطالعاتی زیادی ازسوی دانشگاهیان به دولت وقت -دولتی که تازه بهترین عملکرد را در زمینه توسعه زیرساخت‌ها نسبت به دیگر دولت‌های بعد از انقلاب داشته- و مجلس ارائه کردند، اما توجه چندانی به این طرح‌ها نشد. در دولت نهم و دهم -زمانی که قیمت هر بشکه نفت به 130 دلار رسیده بود- بیشترین درآمدهای نفتی تاریخ انرژی کشور ثبت شده، اما هیچ بررسی در زمینه کمیت و کیفیت توسعه زیرساخت‌های انرژی، میزان اکتشاف نفت و گاز و... در این دوره وجود ندارد؛ هرچند نگاهی کلی هم نشان‌دهنده عملکردی ضعیف در این بخش است.
معاون اقتصادی پیشین اتاق بازرگانی با اشاره به ظرفیت‌های فراوان انرژی کشور، اظهار کرد: ایران بزرگ‌ترین ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد و یک میدان بسیار وسیع گازی دنیا، به‌نام پارس جنوبی در آن واقع شده است؛ ما چقدر توانستیم در این میدان سرمایه‌گذاری کنیم و شرکت‌های بزرگ بین‌المللی ایران را برای بهره‌برداری از این ظرفیت به کشور بیاوریم؟ کافی است میزان برداشت ما از این میدان را با برداشت کشور شریک، یعنی قطر مقایسه کنید.
ناترازی معضلی مختص گاز نیست
وی عدم تعادل عرضه و تقاضا را معضلی مختص حوزه گاز ندانست و گفت: امروز ناترازی مشکلی مختص بخش گاز نیست و در بخش بنزین و برق نیز این مشکل، عرصه را بر متقاضیان تنگ کرده که دلیلی اصلی آن عدم سیاست‌گذاری درست و نپرداختن به سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت‌ها در گذشته بوده است.
این کارشناس حوزه انرژی در این باره ادامه داد: اکنون صحبت از فروش بنزین ۵۰ هزار تومانی به قیمت ۳ هزار تومان به مردم می‌شود. این صحبت کاملا اشتباه است، زیرا پیش از این چندین برابر این رقم در فروش خودرو به مردم گرانفروشی صورت گرفته و بنزین هم کالای مکمل خودرو است. ما با حمایت‌های بیجا از خودروسازی داخلی، زمینه‌ساز عقب‌ماندگی شدید در فناوری خودرو از دنیا شده‌ایم؛ به‌طوری که اتومبیل‌های با کیفیت بسیار بهتر خارجی، یک‌سوم خودروهای ما بنزین مصرف می‌کنند؛ مخصوصا خودروهای هیبریدی. در چنین وضعیتی نمی‌توانیم تصمیماتی یکباره در راستای بهبود و دگرگونی وضعیت صنعت خودرو اتخاذ کنیم، اما اگر در طول زمان به این مسئله فکر کرده بودیم و مثلا اجازه واردات خودرو را داده بودیم، به‌طور قطع امروز کیفیت تولیدات خودروسازی‌های داخل هم بسیار بهتر از حالا بود.
الله‌داد در پایان با اشاره به یک مسئله تاثیرگذار در رفع چالش انرژی بیان کرد: همین حالا ناترازی در حوزه برق بالای ۲۰ هزار مگاوات است که برای رفع این چالش می‌توانیم از ظرفیت‌های فراوان انرژی خورشیدی، خاصه در جنوب کشور استفاده کنیم؛ ظرفیتی که بسیاری از کشورها با استفاده از آن در حال تامین بخشی از انرژی موردنیاز خود هستند. باید همین حالا این فرصت‌ها را جدی بگیریم تا در آینده، زمانی که مشکلات عمیق‌تر شد، در پی راهکارهای کوتاه‌مدت نباشیم.
رشد تقاضای غیرمتناسب با توسعه زیرساخت‌ها
نماینده سابق ایران در سازمان اوپک درباره دلایل ناترازی گاز گفت: مهم‌ترین مسئله در ناترازی گاز این است که میزان افزایش عرضه محدود و در مقابل میزان رشد تقاضا بالا است.
محمدعلی خطیبی، نماینده پیشین ایران در اوپک در گفت‌وگو با صمت در تشریح علل ناترازی حوزه گاز بیان کرد: زمانی که تقاضا در بخش گاز افزایش پیدا می‌کند، اما میزان عرضه متناسب با آن رشد نمی‌کند، ناترازی نتیجه‌ای محرز خواهد بود. حتی زمانی که در بخش برق مصرف رشد پیدا می‌کند، در بخش گاز نیز تقاضا افزایش خواهد یافت، چون یکی از زیرساخت‌های اساسی در تولید برق، انرژی گاز است.
این کارشناس عدم رشد عرضه را محصول سرمایه‌گذاری نشدن در حوزه گاز دانست و تاکید کرد: همزمان با رشد تقاضا، منابع لازم برای توسعه زیرساخت‌ها تخصیص نیافته که البته این مشکل هم ناشی از محدودیت منابع بوده است؛ بر همین اساس شکاف میان عرضه و تقاضا روز به‌روز افزایش یافته و شرایط کنونی رقم خورده است.
خطیبی در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه آیا صادرات گاز تاثیری در ناترازی فعلی دارد یا خروج گاز از کشور تنها در قالب سوآپ انجام می‌شود، گفت: میزان صادرات گاز ما محدود است و در برخی مواقع، مخصوصا در زمستان این صادرات کاهش می‌یابد و گاهی حتی قطع می‌شود. مسئله اصلی در ناترازی فعلی رشد مصرف است که باید فکری برای آن کنیم.
راهکار موقتی واردات
این کارشناس حوزه انرژی در بیان راهکارهایی کوتاه‌مدت برای کاهش ناترازی در حوزه گاز بیان کرد: در کوتاه‌مدت می‌توانیم با واردات گاز از کشورهایی چون ترکمنستان و روسیه بخشی از مشکل ناترازی را حل کنیم، اما مسئله این است که این راهکارها ارزبری دارند و در شرایط تحریمی کشور فشار اقتصادی را بیشتر می‌کنند؛ پس ما باید مدیریت تقاضا و بهینه‌سازی مصرف را در دستور کار قرار دهیم.
خطیبی میزان مصرف انرژی در کشور ما را غیرعادی دانست و تاکید کرد: رشد عرضه یک نقطه اشباع دارد و ممکن است به جایی برسیم که دیگر نتوانیم رشد عرضه داشته باشیم؛ پس ناچار باید مدیریت تقاضا را در دستور کار قرار دهیم.
وی در پاسخ به این سوال که آیا در مدیریت تقاضا، می‌توانیم برای مصرف‌کننده محدودیت ایجاد کنیم؟ بیان کرد: در حوزه اقتصاد مقوله‌ای وجود دارد تحت عنوان افزایش کارآیی که در نتیجه آن به رفاه مردم لطمه‌ای وارد نمی‌شود و فقط با اجرای چنین برنامه‌ای مصرف را بهینه می‌کنیم؛ یعنی به‌جای بدمصرفی خوب مصرف می‌کنیم. مثلا اگر راندمان نیروگاه‌ها را بالا ببریم همین مقدار برق را می‌توانیم تولید کنیم، اما با صرف سوخت کمتر یا اگر در بخش خانگی وسایل حرارتی با امکانات گرمایشی با راندمان بالا جایگزین کنیم، دمای موردنیاز را تامین کرده‌ایم، اما با سوخت کمتر. منظور از مدیریت مصرف همین است و مصرف بهینه، کاهش رفاه مردم را به‌دنبال ندارد. حتی می‌توانیم مردم را با ارائه مشوق‌هایی در بهینه‌سازی مصرف با دولت همگام کنیم.
سخن پایانی
کارشناسان ظرفیت‌های انرژی کشور را بی‌شمار می‌دانند، اما بر این باورند که این ظرفیت‌ها با توسعه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها بارور خواهد شد؛ مقوله‌ای که در سال‌های گذشته و اوج درآمدهای ارزی جدی گرفته نشد و حالا تولید با تجهیزات و امکانات فرسوده، کفاف نیاز داخل را نیز نمی‌دهد، در حالی که می‌توانستیم با منابع انرژی موجود در کشور بسیاری از کشورهای جهان را وابسته به خود نگه داریم و از این طریق استراتژی‌های سیاسی خود را نیز پیش ببریم. در هر حال آنچه محرز است سهل‌انگاری در استفاده از فرصت‌هاست و کمترین کاری که حالا باید انجام شود تلاش برای تامین زیرساخت‌های تولید و اکتشاف، دست‌کم برای تامین نیاز داخل است. جهان هر روز به‌سوی توسعه می‌رود و دیری نپاید که حامل‌های انرژی امروز از بازار انرژی حذف و حامل‌هایی نوین جایگزین آنها شوند. در آن زمان ذخایر استفاده‌نشده انرژی ایران سرمایه‌هایی سوخت‌شده خواهند بود.
