وجود بناهایی تحت‌عنوان «کاروانسرا» که از آن به چاپارخانه نیز یاد می‌شود، در تاریخ پر فراز و نشیب کشور ما، به‌ویژه در بخش تجارت، از اهمیت دوچندانی برخوردار بوده، چرا که ایران به دلیل واقع شدن در جاده ابریشم به عنوان پل ارتباطی آسیا با اروپا و همچنین موقعیت استراتژیک خود همیشه مورد توجه قرار داشته است. احداث کاروانسراها، به ویژه با هنر معماری به کار گرفته شده در آنها برای ساخت به دوران هخامنشیان بازمی گردد اما بدون شک، اوج و شکوفایی آنها مربوط به دوران صفویه بوده است.

۵۴ کاروانسرای ایران ثبت جهانی شد

شهریور سال گذشته خبر اضافه شدن ۵۴ کاروانسرای ایران به فهرست میراث جهانی منتشر شد. گفتنی است، پرونده ۵۶ کاروانسرای تاریخی ایران از ۲۶ استان بررسی شد که به دنبال گزارش مثبت نماینده ایکوموس (کنوانسیون میراث جهانی) درباره وضعیت مرمت و نگهداری و ارزش تاریخی این کاروانسراها و اظهارات نمایندگان برخی کشورها از جمله عمان، نیجریه، هند، مالی، افریقای‌جنوبی، یونان، زامبیا، قطر، نیجریه، اتیوپی، عربستان، بلغارستان و روسیه در موافقت این پرونده و پس از حذف دو کاروانسرای صفوی در آذربایجان شرقی و اصفهان و با انجام اصلاحاتی در بخش‌ها و بندهایی از آن، سرانجام در مجموع ۵۴ کاروانسرا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد.

در این میان نمایندگان برخی کشورها از جمله قطر، عربستان، بلژیک و ژاپن درباره حذف دو کاروانسرا از این پرونده و نداشتن مطابقت تاریخی این کاروانسراها، اظهارنظرهایی داشتند.

رسول وطن‌دوست، نماینده میراث فرهنگی ایران حاضر در اجلاس یونسکو توضیح داد که ایران پرونده‌ ۵۶ کاروانسرا را ارائه کرده، درحالی که بیش از۷۰۰ کاروانسرا را ثبت ملی کرده است. ایران چند معیار را برای انتخاب این ۵۴ کاروانسرا از جمله معماری و دوره‌های تاریخی درنظر گرفته است و این آمادگی را دارد که دو کاروانسرا را به پیشنهاد ایکوموس حذف و در آینده آنها را به این پرونده الحاق کند.

او همچنین گفت: ایران آماده است درباره چگونگی مدیریت، حفاظت و نگهداری این کاروانسراها که محل پرسش نمایندگان برخی کشورها در اجلاس یونسکو بود، در ادامه با ایکوموس همکاری کند.

این ۵۴ کاروانسرا شامل دیرگچین قم، نوشیروان اصفهان، پرند (قلعه سنگی) تهران، رباط شرف خراسان رضوی، سنگی انجیره یزد، جمال‌آباد آذربایجان شرقی، عباس‌آباد تایباد خراسان رضوی، فخر داوود خراسان رضوی، شیخعلی‌خان اصفهان، مرنجاب اصفهان، امین‌آباد اصفهان، گبرآباد کاشان، مهیار اصفهان، گز اصفهان، کوهپایه اصفهان، مزینان خراسان رضوی، ایزدخواست فارس، فخرآباد خراسان رضوی، سرایان خراسان جنوبی، قصر بهرام سمنان، آهوان سمنان، میامی سمنان، عباس‌آباد سمنان، میاندشت سمنان، زین‌الدین یزد، میبد یزد، فرسفرج همدان، خواجه‌نظر آذربایجان غربی، دهدشت کهگیلویه و بویراحمد، بیستون کرمانشاه، گنجعلی‌خان کرمان، گویجه بل آذربایجان شرقی، خوی آذربایجان غربی، صائین اردبیل، تی‌تی گیلان، باغ شیخ مرکزی، زعفرانیه خراسان رضوی، مهر خراسان رضوی، ینگه‌امام البرز، بستک هرمزگان، برازجان بوشهر، خرانق یزد، آجری انجیره یزد، افضل خوزستان، نیستانک اصفهان، چاه کوران کرمان، چمشک لرستان، رشتی یزد، تاج آباد همدان، ده محمد خراسان جنوبی، خان آذربایجان غربی، چهل پایه خراسان جنوبی، سعدالسلطنه قزوین و رباط قِلی خراسان شمالی است.

در ادامه به معرفی چند کاروانسرای مهم کشور پرداخته‌ایم.

برند‌سازی، نیاز کاروانسراهای جهانی میامی

شهرستان میامی دارای سه کاروان سرای ثبت جهانی است که اعتبار بین‌المللی و ثروت ملی دو شاخصه آنها محسوب می‌شود و با درک حساسیت‌ها باید به این بناها کمک شود.

شهرستان میامی بیشترین تعداد کاروانسراهای سطح استان سمنان را دارد و آثار ارزشمند و یکتایی نظیر مسجد جامع فرومد، آرامگاه ابن یمین فرومدی، کاروانسراهای تاریخی دوران شاه‌عباس صفوی و بسیاری دیگر در این شهرستان قرار دارد. به لحاظ مشاهیر نیز، مقبره شیخ حسن جوری، یکی از فرماندهان قیام سربداران در روستای فیروزآباد از توابع این شهرستان قرار دارد. همچنین وجود ۷ کاروانسرای میامی، جهان‌آباد، میاندشت، عباس‌آباد، الحاک، صدرآباد و محمدآباد پل ابریشم گواه قدمت طولانی شهرستان میامی است.

هانی رستگاران، پژوهشگر میراث فرهنگی گفت: این مجموعه جهانی به‌عنوان بیست و هفتمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌شود که ۶ اثر از مجموع ۵۴ کاروانسرای تاریخی در استان سمنان قرار دارد.

کاروانسراهای قزوین، امانتدار خوب تاجران و در راه ماندگان

قزوین که امروز به عنوان یکی از شاهراه‌های مهم ارتباطی کشور محسوب می‌شود، از گذشته‌های دور محل مهمی برای رفت و آمد کاروان‌ها و سواران بوده و به همین جهت تمهیدات خاص و مهمی را برای مسافران و به خصوص تجار و بار تجاری آنها در نظر گرفته بودند.

از جمله این تمهیدات می‌توان به کاروانسراهای این شهر اشاره کرد، مکانی برای نیاز غذا و استراحت مسافران و چارپایانشان بود و مهم‌تر از همه اینها مکانی امن برای جلوگیری از خطر راهزنان و حتی حیوانات بیابانی و سختی هایی که کاروان‌ها و مسافران آنها می‌کشیدند که حتی به ذهنشان نیز خطور نمی‌کرد.

امروزه بقایای حدود ۲۰ کاروانسرا در استان قزوین برجای مانده اما شواهد بیانگر آن هستند که این منطقه دارای چاپارخانه‌های بیشتری هم نیز بوده است.

کاروانسرای سنگی صائین نیر، مامنی تاریخی در شرایط سخت اقلیمی اردبیل

نام کاروانسرای سنگی صائین استان اردبیل در میان ۵۴ کاروانسرای ثبت جهانی شده ایران به چشم می‌خورد، بنایی که در طول تاریخ مامنی امن برای کاروانیان در شرایط سخت اقلیمی اردبیل بوده است.

کاروانسرای سنگی صائین یا همان کاروانسرای شاه‌عباسی نیر که در کیلومتر ۱۰ جاده قدیم نیر به سراب و در گردنه‌ای برفگیر و سردسیر به نام صائین قرار دارد.

در گذشته‌های دور و به ویژه در دوره حکومت صفویان به منظور رونق تجارت و تامین امنیت راه‌ها و مسافران اهتمام ویژه‌ای برای ساخت کاروانسرا در ایران وجود داشته است. جاده‌ها، پل‌ها و به ویژه کاروانسراها در گذشته نقش اصلی را در تداوم ارتباط بین ساکنان مناطق مختلف داشتند. به صورتی که اکنون بیش از هزار کاروانسرای شناسایی‌شده تاریخی در سراسر کشور وجود دارد و بیشتر آنها نیز جزو ۹۹۹ کاروانسرای احداث شده در دوره صفوی هستند.

کاروانسرای سنگی صائین نیز یکی از کاروانسراهایی است که دوره ساخت آن به زمان صفویان و حکومت شاه عباس اول برمی‌گردد. در طول تاریخ قرار گرفتن اردبیل در نزدیکی راه ابریشم و در مسیرهای فرعی این جاده مهم تجاری و همچنین عبور پرشمار کاروان‌های تجاری و نظامی از اردبیل، این منطقه را نیازمند احداث کاروانسراهای متعددی می‌کرد که در دوره‌های مختلف، به ویژه در دوره صفوی این اتفاق افتاده است. برخی از این کاروانسراها امروزه از بین رفته‌اند و برخی دیگر نیز به کمک مرمت‌ها و بازسازی‌ها هنوز سرپا هستند و اسرار تاریخ را در دل خود حفظ می‌کنند.

کاروانسرای جهانی ایزدخواست

کاروانسرای ایزدخواست یکی از ۹۹۹ کاروانسرایی است که در دوران شاه‌عباس صفوی ساخته شده، این کاروانسرا در یک‌کیلومتری شهر ایزدخواست واقع شده است.

در زمان حکومت صفویان، کاروانسراهای زیادی در نقاط مختلف کشور ساخته شد که کاروانسرای ایزدخواست نیز یکی از همین کاروانسراها است که در زمان شاه‌عباس صفوی به وسعت چهار هزار متر بنای آن نهاده شد.

این کاروانسرا در بین راه شهر تاریخی و باستانی «آباده و اصفهان» قرار دارد و یکی از مهم‌ترین کاروانسراها در این منطقه محسوب می‌شود که معماری داخلی این کاروانسرا به‌مانند دیگر کاروانسراها هر طول ضلع آن ۳۵ متر است.

در حیاط چهارگوش کاروانسرا سنگ قبرهای تاریخی دیده می‌شود که روی آنها حجاری‌هایی نیز انجام شده است البته در ضلع شمالی، شرقی و جنوبی این کاروانسرا ۲۰ اتاق وجود دارد و روبه‌روی اتاق‌های این کاروانسرا نیز ایوان دیده می‌شود.

سخن پایانی

در فایل مربوط به «کاروانسراهای ایران» در یونسکو تاکید شده است که «کاروانسراها یکی از مهم‌ترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شدند. این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند که درباره ویژگی آنها در پرونده موجود در یونسکو آمده است که «هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است. همچنین کاروانسراهای ایرانی مستقیماً درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بوده‌اند، به گونه‌ای که تأثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید. از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است.»