یکی از مهم‌ترین موضوعات اقتصادی مرتبط با سلامت هزینه‌ها مربوط به توانبخشی و مراقبت از افراد ناتوان جسمی و ذهنی و به‌ویژه سالمندان است که به احتمال زیاد در چند دهه آینده، درصد زیادی از جامعه ایران را سالمندان تشکیل می‌دهند. براساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، آمارهای ارائه‌شده مربوط به حساب‌های ملی سلامت در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که هزینه‌های مربوط به خدمات توانبخشی روند نزولی دارد، به‌گونه‌ای‌که از ۵ هزار و ۷۳۳ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۰ به ۳ هزار و ۷۵۶ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۸ کاهش یافته است. علاوه بر کاهش میزان سهم این نوع خدمات گفتنی است، در سال ۱۳۹۳ با تغییر در ترکیب عاملان تامین مالی خدمات توانبخشی و سلامت، سهم بخش خصوصی یعنی پرداخت از جیب خانوار و بیمه‌های تکمیلی از جیب خانوار، افزایش و سهم بخش عمومی کاهش چشمگیری یافته، به‌نحوی‌که سهم بخش عمومی به ۱۸.۲۱درصد کاهش و در مقابل، سهم بخش خصوصی به ۸۱.۸ درصد افزایش یافته این شرایط موجب وخیم‌تر شدن اوضاع بیماران و افرادی شده است که روزانه یا به‌طورهفتگی باید خدمات مرتبط به توانبخشی را دریافت کنند، اما شاید بیراه نباشد بگوییم ابزارهای فناورانه مبتنی بر هوش‌مصنوعی و اینترنت اشیا و حتی بازی‌های رایانه‌ای و کنسولی بسان تمام حوزه‌هایی که ورود کرده و باتوجه به سابقه‌ای که در پزشکی و سلامت داشته، در زمینه‌های مراقبت و توانبخشی هم امکاناتی را در اختیار بشر قرار داده است و روز به روز به این امکانات افزوده و تکمیل می‌شود. امکاناتی که خلاف ظاهرش در نهایت برای آن دسته از خانوارهایی که از پس هزینه‌های مراقبتی و توانبخشی برنمی‌آیند، می‌تواند ارزان‌تر تمام شود.

صمت در این گزارش به ارزش اقتصادی مراقبت و توانبخشی با کمک هوش‌مصنوعی پرداخته است.

۱۱ میلیون ناتوان و کم‌توان در ایران زندگی می‌کنند

همان‌گونه که در بالا آورده شد، بررسی سهم خدمات توانبخشی از نظام سلامت ایران نشان می‌دهد باوجود چالش بیماری‌های مزمن در قرن حاضر، افزایش جمعیت سالمند و از طرفی نیاز به استفاده مستمر و هزینه‌های بالای خدمات توانبخشی، جایگاه این خدمات همچنان در نظام سلامت ایران موردتوجه قرار نگرفته است. ایرنا در این‌باره نوشت، سهم خدمات توانبخشی تا سال ۱۳۹۲ در حدود ۱.۳۳ درصد از کل هزینه‌های سلامت بوده که در سال ۱۳۹۳ با کاهش ۵۹ درصدی روبه‌رو شد، در سال ۱۳۹۴ اگرچه سهم هزینه‌های خدمات توانبخشی رشد ۱۳درصدی را تجربه کرد، اما دوباره از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ این روند شیب نزولی داشته و در نهایت در سال ۱۳۹۸ این سهم به ۰.۲درصد رسیده است، در حالی که بررسی‌ها نشان می‌دهد با انتقال بار هزینه‌های خدمات سلامت بر دوش خانوارها و استفاده کمتر آنها از این خدمات به‌دلیل هزینه‌های بالا سبب خواهد شد که با اندکی وقفه زمانی، ناتوانی فرد به‌صورت شدیدتر و پرهزینه‌تر برای خانوار و نظام سلامت بروز خواهدکرد. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، ۱۵درصد از جمعیت جهان را افراد ناتوان یا کم‌توان تشکیل می‌دهند که از این تعداد، ۸۰ درصد در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند. با در نظر داشتن این موضوع، تعداد افراد ناتوان و کم‌توان در هر 3 سطح نقص، ناتوانی و معلولیت در ایران بیش از ۱۱ میلیون نفر برآورد می‌شود که از این تعداد ۲ درصد معلولان شدید و خیلی شدید را شامل می‌شوند.

ارتباط لحظه‌ای با بیمار به کمک اینترنت اشیا

نازنین موسوی، کارشناس فنی حوزه اینترنت اشیا در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت کاربرد اینترنت اشیا در ارتقای وضعیت مراقبتی از افراد کم‌توان و ناتوان گفت: مفهوم اینترنت اشیا به ایجاد یک شبکه ارتباطی برای رد و بدل کردن اطلاعات با اهداف مشخص دلالت دارد. به‌عبارت‌روشن‌تر، اطلاعاتی که ما می‌خواهیم از یک شیء، محیط یا سازه‌ای مشخص دریافت کنیم، با کمک ایجاد بسترهای ارتباطی میسر می‌شود. برای مثال، اگر می‌خواهیم وضعیت جسمی و شرایط بدنی یک فرد را اندازه‌گیری کنیم، چند سالی می‌شود که ابزارهای مبتنی بر اینترنت اشیا و هوش‌مصنوعی چنین امکانی را فراهم می‌کنند. اینترنت اشیا این امکان را می‌دهد که می‌توانیم به‌صورت لحظه‌ای و بلادرنگ از اطلاعاتی که ابزارها در اختیار ما قرار می‌دهند، آگاه شویم، بنابراین نه‌تنها می‌توانیم نسبت به وضعیت شیء یا فرد در لحظه اشراف پیدا کنیم، بلکه در شرایط بروز مشکل هم می‌توان در بازه زمانی سریع‌تری به آن رسیدگی کرد. البته بستگی دارد که ما چه اطلاعاتی می‌خواهیم و چه اطلاعاتی دریافت می‌کنیم.

وی ادامه داد: در کل، دریافت اطلاعات از اشیا و افراد مبتنی بر اینترنت اشیا بستگی به کاربری اشیا دارد؛ برای مثال، برای ارزیابی شرایط لحظه‌ای یک بیمار، میزان دمای بدن، شرایط تنفس و ... مولفه مهمی برای اندازه‌گیری است. گفتنی است، در بحث توانبخشی اندازه‌گیری شرایط لحظه‌ای بیمار و حتی محیط اهمیت دارد. به‌عبارت‌روشن‌تر، به کمک اینترنت اشیا می‌توان به‌صورت آنلاین از وضعیت جسمی افراد و اشیای اطراف آن باخبر بود، بنابراین اینترنت اشیا تاثیر بسیار مهمی در کاهش زمان مراقبت و ارتقای آن دارد.

۳ لایه اصلی اینترنت اشیا

موسوی ضمن تشریح لایه‌های اینترنت اشیا گفت: اینترنت اشیا دارای ۳ لایه اصلی است؛ لایه نخست، مربوط به اندازه‌گیری است که (سنسینگ) نامیده می‌شود. این لایه دربردارنده چند سنسور است که اطلاعات اولیه را از وضعیتی که کاربر از شیء مدنظر دارد، دریافت کند. لایه بعدی، مربوط به فرآیندهای ارتباطی است که برای ارسال اطلاعاتی که این سنسور جمع‌آوری کرده، به‌کار برده می‌شود. در این لایه می‌توان از شبکه ماهواره‌ای یا موبایل یا شبکه تخصصی اینترنت اشیا استفاده کرد. لایه سوم به پلتفرم‌ها و اپلیکیشن‌ها مربوط می‌شود که وظیفه تجزیه و تحلیل داده را برعهده دارد تا هر زمانی که مکان یا فرد از وضعیت استاندارد خارج شد، هشدارهای لازم به اپ موردنظر مخابره می‌شود که میزان هشدارها بستگی به موقعیت یا وضعیت خطر دارد. به‌گفته این کارشناس، هرکدام از این لایه‌ها برای عملکرد استاندارد و دقیق نیاز به سازکار مشخصی دارند. درباره لایه نخست باید گفت، بسیاری از سنسورها در کشور موجود هستند و برخی هم تا آینده نه‌چندان دور ساخته می‌شوند، بنابراین، ضعف جدی در کمیت و کیفیت سنسورها در کشور احساس نمی‌شود، اما در لایه دوم که مربوط به ارتباط با شبکه است، معضلات عدیده‌ای وجود دارد. اینجا دقیقا همان جایی است که اغلب فعالان در عرصه اینترنت اشیا به مشکلات عدیده‌ای برخورد می‌کنند. گفتنی است، در نقاط دوردست، شبکه ارتباطی کاملی برای اتصال نداریم و استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای هم هزینه‌بر است و همین شرایط را برای کاربرد هوش‌مصنوعی در امر مراقبت دشوار می‌کند. در لایه سوم که مربوط به اپلیکیشن است هم، در کشور مشکل خاصی احساس نمی‌شود و شرکت‌های مختلف در این حوزه به‌خوبی فعالیت می‌کنند.

دولت زیرساخت فراهم کند

وی افزود: چون زیرساخت کافی از سوی دولت فراهم نشده است و هنوز در لایه شبکه، مشکلات عمده وجود دارد، به‌همین‌دلیل آن میزان از توسعه‌ای که موردانتظار است، اتفاق نیفتاده و کاربرد جدی ندارد، به‌همین‌دلیل بسیاری از زیرساخت‌های این حوزه باید از سوی دولت فراهم شود. برای مثال، صاحبان کسب‌وکار هنوز به این دیدگاه نرسیده‌اند که اینترنت اشیا می‌تواند نقش جدی در بهره‌وری داشته باشد و همیشه به‌عنوان یک فناوری نوظهور از آن یاد می‌کنند، چراکه زیرساخت باید فراهم شود تا کسب‌وکارها بتوانند اینترنت اشیا را توسعه دهند.

موسوی گفت: البته معاونت نوآوری وزارت ارتباطات پروژه‌هایی در راستای توسعه اینترنت اشیا و هوشمندسازی، برای جذب سرمایه تعریف کرده است. خوشبختانه بدنه دولت به ماهیت کاربردی اینترنت اشیا پی برده است و تقریبا می‌داند که اینترنت اشیا جزو خدمات لاکچری و غیرضروری به‌حساب نمی‌آید و می‌توان در راستای ارتقای سلامت و توانبخشی و حتی ایمنی، بهره‌های زیادی از آن برد. در واقع مولفه‌ای است که می‌توان از آن در بحث کاهش مصرف انرژی و بهره‌وری، استفاده‌های فراوانی کرد. مولفه‌ای که کسب‌وکارها و صنایع، نیاز زیادی به این امر دارند، در نتیجه به‌طورکلی با کاربرد بهتر آن، روزبه‌روز شرایط خانواده‌هایی که از افراد ناتوان یا کم‌توان مراقبت می‌کنند، بهتر می‌شود و هزینه‌های کمتری را متحمل می‌شوند. وی بااشاره به فعالیت دانش‌بنیان‌ها در توسعه اینترنت اشیا گفت: به‌اعتقادمن، دانش‌بنیان‌ها به‌میزان قابل‌قبولی در این زمینه پیش رفته‌ و محصولات قابل‌قبولی را تولید کرده‌اند. به‌نظر من، اگر تسهیلات بهتری در اختیار دانش‌بنیان‌ها قرار بگیرد، بی‌شک این قشر از نخبگان می‌توانند نقش جدی‌تری در ارتقای سلامت و توانبخشی مبتنی بر اینترنت اشیا داشته باشند.

درمان دردهای ارتوپدی در خلال یک بازی

علی دلاوری، بازی‌ساز درباره افزایش توانبخشی برای درمان بیماری‌های ارتوپدی و ناشی از اختلالات نورولوژیکی در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به وجود برخی چالش‌ها در درمان و مراقبت از معلولان و سالمندان تلاش کردیم تا حدی به رفع آنها بپردازیم.

چالش نخست این است که فرآیند توانبخشی فیزیکی و فیزیوتراپی فرآیندی خسته‌کننده است و بیمار بعد از مدتی از ادامه آن منصرف و خسته می‌شود.

معضل دوم این است که به‌طورمعمول افراد نیازمند توانبخشی نمی‌توانند به‌تنهایی به پزشک و مراکز درمانی مراجعه کنند و باید دست‌کم یک نفر همراه آنها باشد، همچنین طی این فرآیند هزینه‌های زیادی را می‌طلبد. بر همین اساس تلاش کردیم با درمان و بازی، چالش‌های گفته‌شده را رفع کنیم.

وی ادامه داد: ما تلاش کردیم با طراحی یک بازی، فرآیند درمان را لذت‌بخش کنیم و تلاش سیستم را به‌گونه‌ای گسترش دهیم تا کارهایی که از سوی پزشک برای درمان بیمار تجویز شده، در بستر مجازی و با دسترسی آسان انجام شود. در واقع با بازی، پزشک می‌تواند در بستر مجازی به درمان بیمار بپردازد. در کل، استفاده از بازی‌ها می‌تواند از هزینه درمان سالمندانی که از مشکلات ارتوپدی رنج می‌برند، بکاهد و از تعدد مراجعه به مطب‌های پزشکان کم کند.

دلاوری درباره چالش‌های ورود به این بازار گفت: گرچه این بازی امکانات و ویژگی‌های یک محصول را دارد، اما هنوز وارد بازار نشده، زیرا بازار پزشکی هنوز راه را برای ورود و توسعه فناوری‌ها باز نکرده و ما با موضع‌گیری‌های سفت و سختی از سوی پزشکان مواجه می‌شویم. باتوجه به بازخوردی که من از پزشکان دریافت کردم، بسیاری از آنها ترجیح می‌دادند تا بیمار به مطب مراجعه کند و استقبال چندانی از این بازی نشد که همین روند، موجب کند شدن توسعه بازی در بازار پزشکی شده است.

سخن پایانی

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های کشور، نداشتن مدیریت واحد در خدمات توانبخشی، ناکافی بودن منابع مالی، کافی نبودن میزان پوشش بیمه‌ای خدمات توانبخشی، توزیع نامناسب مراکز و نیروهای انسانی ماهر و متخصص، کم‌توجهی به مسئله پیشگیری از معلولیت، فقدان دسترسی به داده‌های ملی و جامع، نداشتن شناخت کافی از نیازهای واقعی افراد توان‌خواه، عدم‌جانمایی خدمات توانبخشی در مراقبت‌های بهداشتی اولیه و فقدان نظام ارائه خدمات یکپارچه توانبخشی از مهم‌ترین چالش‌های نظام ارائه خدمات توانبخشی در کشور است.

 باتوجه به جامعه آماری ۱۱میلیون نفری معلولان باید برای حل چالش‌های پیش‌روی این گروه از افراد کم‌توان و ناتوان در کشور چاره‌ای اساسی اندیشید تا آنان نیز بتوانند دردهای نهفته در درون و دردهای ظاهری خود را با انجام برنامه‌های توانبخشی و درمانی آرام بخشند.