پوست‌اندازی نافرجام ساخت‌وساز
با اینکه تا پایان برنامه هفتم توسعه باید ۱۵درصد ساختمان‌ها صنعتی‌سازی شود، اما کمتر از ۵ درصد ساختمان‌ها با این فرمول ساخته شده‌اند، در واقع از آنجایی که صنعتی‌سازی هزینه‌بر است و ریسک بالایی دارد، بدون حمایت دولت از سازندگان به‌سرانجام نخواهد رسید. عقب‌ماندگی ایران در صنعت ساختمان تا جایی پیش‌رفته است که دنیا در نسل هفتم ساختمان‌سازی سر می‌کند، اما ساختمان‌ها در ایران به شیوه سنتی ساخته می‌شوند. به‌عبارتی نه خبری از ساختمان‌های سبز است نه هوشمند، چه برسد به صنعتی‌ساز. به‌طوری‌که در سطح شهر فقط بناهایی با ظاهری زیبا البته غیراستاندارد به‌چشم می‌خورد که طی بازه زمانی طولانی ساخته شده‌اند. این در حالی است که اگر صنعتی‌سازی در کشور توسعه یابد، نه‌تنها دیگر دغدغه کمبود مسکن وجود نخواهد داشت، بلکه کیفیت و سرعت ساخت هم بالا خواهد رفت.
اگر چه انبوه‌سازان در این زمینه بارها تجربه موفقی داشته‌اند، اما سیاست‌گذاری‌های اشتباه موجب شده است بسیاری از فعالان این حوزه ورشکسته شوند یا عطایش را به لقایش ببخشند و در بازارهای دیگر سرمایه‌گذاری کنند. از سوی دیگر، در دولت‌های گذشته و حتی فعلی، تفاوت قیمتی ناچیزی بین صنعتی‌سازی و سنتی‌سازی قائل بوده‌اند و هستند. به‌طوری‌که سازندگانی که در مسیر صنعتی‌سازی حرکت کردند، از هیچ‌گونه امتیاز و مشوقی نسبت به سنتی‌سازها برخوردار نبودند.
کارشناسان معتقدند؛ باتوجه به اینکه صنعتی‌سازی در تولید انبوه صرفه اقتصادی دارد، باید پروژه‌های مسکن مهر و نهضت ملی با استفاده از این فرمول ساخته می‌شد تا شاهد حرکت لاک‌پشتی تولید مسکن حمایتی نباشیم. شاهد آن هستیم که دولت‌ها با علم به مزایای صنعتی‌سازی، نه‌تنها زیر بار اجرای این روش برای پروژه‌های بزرگ نرفته‌اند، بلکه فقط از بخش خصوصی انتظار داشته‌اند تا در این مسیر حرکت کند، آن هم بدون حمایت و حتی اعطای مشوق.
در همین زمینه، صمت به بررسی دلایل عدم‌توسعه صنعتی‌سازی پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.
در انتظار انقلابی در ساخت‌وساز
در همین زمینه عطا آیت‌الهی، کارشناس بازار مسکن به صمت گفت: اگر تامین مالی و زیرساخت‌های صنعتی‌سازی فراهم شود، یک تغییر روش نیست، بلکه انقلابی در صنعت ساختمان رخ خواهد داد، به‌طوری‌که باید شاهد کاهش ۵۰درصدی زمان ساخت برای واحدهای مسکونی باشیم.
وی افزود: به این ترتیب در صورت استفاده از این روش در یک بازه زمانی کوتاه، تعداد ساخت واحدهای مسکونی تا 2برابر افزایش خواهد یافت و سرعت در گردش سرمایه و بازگشت سرمایه انبوه‌سازان به حداقل زمان خواهد رسید.
این کارشناس بازار مسکن گفت: با اینکه صنعتی‌سازی باید به‌صورت انبوه انجام شود، در غیر این صورت هزینه‌بر خواهد بود، اما در تعداد محدود هم به‌صرفه است، چراکه از یک‌سو بهره‌برداری و عمر مفید ساختمان‌ها را افزایش می‌دهد و از سوی دیگر، نخاله‌های ساختمانی و مصرف انرژی در ساختمان‌ها را کاهش خواهد داد.
آیت‌الهی تاکید کرد: صنعتی‌سازی به‌صورت کلان بر افزایش راندمان تولید مسکن در سطح کشور، افزایش عمر مفید، کاهش نخاله‌های ساختمانی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی، برقراری تعادل بین عرضه و تقاضا و هزینه نگهداری تاثیر مثبت خواهد داشت، به‌طوری‌که برخی از سازندگان مسکن نیز اعلام کرده‌اند که استفاده از سیستم‌های نوین ساختمانی، کم‌هزینه خواهد بود.
وی تصریح کرد: البته ناگفته نماند که صنعتی‌سازی موجب افزایش ایمنی هنگام ساخت‌وساز هم می‌شود. در حال حاضر شاهد آن هستیم که بسیاری از کارگران جان خود را در پروژه‌های ساختمانی از دست می‌دهند، بنابراین با استفاده از صنعتی‌سازی، میزان حوادث کار هم کاهش می‌یابد.
این کارشناس بازار مسکن گفت: در حالی ایران در صنعتی‌سازی نسبت به کشورهای اروپایی و حتی مجاور عقب مانده است که ظرفیت‌های لازم برای توسعه صنعتی‌سازی در کشور وجود دارد. به‌عبارتی جامعه بزرگی از مهندسان در این زمینه تحصیل کرده‌اند و آماده ارائه خدمات هستند، اما بهره‌برداری مناسبی از این نیروی خبره صورت نمی‌گیرد.
شرایط اقتصادی مهیا نیست
آیت‌الهی با انتقاد از اینکه همچنان ساختمان‌سازی به روش سنتی انجام می‌شود، گفت: البته شرایط هم برای صنعتی‌سازی فراهم نیست، چراکه اقتصاد کشور با تورم بالا دست‌وپنجه نرم می‌کند و ثبات ندارد، بنابراین سرمایه‌گذاران حتی اگر قصد حرکت در چنین مسیری را داشته باشند، بسیار بااحتیاط گام برخواهند داشت، زیرا سرمایه‌گذاری در یک بخش اقتصادی بدون بازگشت سرمایه به ضررشان تمام خواهد شد.
وی تاکید کرد: با اینکه صنعتی‌سازی باید در پروژه‌های بزرگ مورداستفاده قرار گیرد، اما شاهد آن بودیم که در طرح نهضت ملی و مسکن مهر مورداستفاده قرار نگرفت. در واقع از آنجایی که این طرح‌ها به بودجه بالایی نیاز دارند، ریسک بالای سرمایه‌گذاری را هم افزایش می‌دهند. در واقع سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند به‌شکل سنتی دست به ساخت‌وساز بزنند.
جای خالی نظارت و سیاست‌های حمایتی
این کارشناس بازار مسکن در پاسخ به این سوال که چرا برخی از شرکت‌هایی که در حوزه صنعتی‌سازی فعالیت می‌کردند تعطیل شده‌اند، گفت: از آنجایی که اقتصاد کشور قابل‌پیش‌بینی نیست، سرمایه‌گذار هم قادر نخواهد بود تا هدف‌گذاری بلندمدت برای فعالیت خود داشته باشد. از سوی دیگر به‌علت اینکه قوانین حمایتی هم در این زمینه وجود ندارد، طبیعی است شرکت‌هایی که در این زمینه فعال بوده‌اند، تعطیل شوند.
آیت‌الهی گفت: باتوجه به اینکه براساس برنامه هفتم توسعه باید حدود ۱۵درصد ساختمان‌ها صنعتی‌سازی شوند، وظیفه وزارت راه‌وشهرسازی است تا نظام مهندسی را مجبور به نظارت بر روند صنعتی‌سازی ساختمان‌ها کند. اما از آنجایی که سال‌هاست در بخش نظارت دچار ضعف شدیم، ساختمان‌سازی آن‌طور که باید و شاید اصولی و براساس قواعد پیش نمی‌رود.
وی در پاسخ به این سوال که آیا اعطای مشوق تاثیری بر توسعه صنعتی‌سازی خواهد گذاشت، گفت: سرمایه‌گذاران شرایط اقتصادی کشور را می‌سنجند، اگر سرمایه‌گذاری در بخشی برای‌شان سودآور باشد، حتما وارد آن حوزه خواهند شد، حتی اگر خبری از مشوق نباشد. بنابراین تا زمانی که اوضاع اقتصادی کشور بهبود نیابد، نباید انتظار داشت سرمایه‌گذاران به‌سمت صنعتی‌سازی حرکت کنند.
ریشه عدم‌توسعه صنعتی‌سازی
همچنین ساسان اعتضادی، کارشناس صنعت ساختمان به صمت گفت: صنعتی‌سازی زمانی رواج می‌یابد که منابع مالی آن تامین شود. طی 2 سال گذشته در جلسه‌ای که با معاون وزیر راه‌وشهرسازی داشتیم، اذعان شد به‌علت اینکه صنعتی‌سازی منابع مالی زیادی نیاز دارد، فقط برای پروژه‌هایی که از سوی بخش خصوصی اجرا می‌شود، قابلیت اجرا دارد و در پروژه‌هایی نظیر مسکن مهر و نهضت ملی مسکن، قابل‌اجرا نیست.
وی افزود: در حال حاضر میزان صنعتی‌سازی در ایران بسیار ناچیز است و براساس شیوه‌های سنتی ساختمان‌سازی می‌شود. در واقع از آنجایی که صنعتی‌سازی نیاز به فناوری جدید، منابع مالی زیاد، ساخت کارخانه، واحد خدمات و پشتیبانی، آزمایشگاه‌های سازه، خرید ماشین‌آلات، خرید قالب‌ها، سیستم‌های کنترلی و هدایت خودکار دارد، چندان موردتوجه سرمایه‌گذاران نیست. همچنین به‌علت اینکه در صنعتی‌سازی از مصالح نوین و ابزارهای صنعتی استفاده می‌شود، نرخ تمام‌شده مسکن در مقابل قدرت خرید متقاضی، بسیار بالا خواهد رفت. به‌همین‌علت سرمایه‌دار ترجیح می‌دهد دست به ساخت‌وساز به شیوه سنتی بزند که ریسک پایینی هم دارد.
این کارشناس صنعت ساختمان اظهار کرد: اگرچه صنعتی‌سازی نیاز به منابع مالی زیادی دارد، اما از آنجایی که در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌شود، از طرف دیگر بهره‌برداری و کیفیت ساختمان را بالا می‌برد و در نهایت کاهش هزینه‌ها را به‌دنبال خواهد داشت.
صنعتی‌سازی حمایت می‌خواهد
وی با بیان اینکه برای رواج صنعتی‌سازی باید از فعالان این حوزه حمایت شود، گفت: در حال حاضر نه‌تنها سازندگان با انواع و اقسام موانع دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بلکه هیچ مشوقی برای‌شان در نظر گرفته نمی‌شود.
اعتضادی در پاسخ به این سوال که آیا برای صنعتی‌سازی نیاز به تکنولوژی روز نداریم، گفت: باید برای صنعتی‌سازی به فناوری روز دسترسی داشته باشیم، اما از آنجایی که بخش خصوصی منابع لازم را در این زمینه ندارد، حتی قادر نیست از تکنولوژی ۲۰ تا ۳۰ سال گذشته هم استفاده کند.
دولت دست از تصدی‌گری بردارد
این کارشناس صنعت ساختمان اظهار کرد: اگر دولت دست از تصدی‌گری و دخالت در امور بخش خصوصی بردارد و صنعتی‌سازی به‌طورکامل به انبوه‌سازان واگذار شود، شاهد ساخت ساختمان‌هایی با شیوه نوین خواهیم بود که در نهایت به‌نفع منافع ملی تمام خواهد شد.
وی در پاسخ به این سوال که آیا تحریم‌ها مانعی در ورود تکنولوژی روز نیست، گفت: فناوری به‌روز و ماشین‌آلات صنعتی‌سازی را به‌راحتی می‌توان با دور زدن تحریم‌ها وارد کرد، همچنین حتی می‌توان بسیاری از تجهیزات را بومی‌سازی کرد، بنابراین مشکلی در این زمینه نداریم، فقط باید دولت از انبوه‌سازانی که تمایلی به صنعتی‌سازی دارند، حمایت کند.
خبری از اعطای مشوق نیست
اعتضادی گفت: شاهد آن هستیم که کشورهای اروپایی و حتی مجاور، مشوق‌های زیادی نظیر انواع معافیت‌ها برای سازندگان در نظر می‌گیرند تا ضمن افزایش ساخت‌وساز، قوانین ساختمان‌سازی به‌طورکامل اجرا شود، اما در ایران به‌علت نبود سیاست‌های حمایتی در ساختمان‌سازی اصولی از کشورهای دیگر عقب افتاده‌ایم.
وی در پاسخ به این سوال که نظارت بر صنعتی‌سازی برعهده کدام نهاد یا وزارتخانه‌ای است، گفت: از آنجایی که نظارتی از سوی وزارت راه و شهرسازی بر روند صنعتی‌سازی انجام نمی‌شود، پیشرفتی هم حاصل نشده است، در حالی است براساس برنامه هفتم توسعه، باید ۱۵درصد ساختمان‌ها صنعتی‌سازی شوند.
سخن پایانی
باتوجه به اینکه جمعیت ایران در حال افزایش است و بازار مسکن از کمبود عرضه رنج می‌برد، باید برنامه‌های توسعه‌ای دولت و سیاست‌های حمایتی در راستای رشد صنعتی‌سازی باشد. در صورتی که روش ساخت‌وساز تغییر کند و در مسیر صنعتی‌سازی حرکت کنیم، شاهد افزایش کارآیی، کیفیت، کاهش زمان ساخت و مصرف انرژی خواهیم بود. البته نباید فراموش کرد مصالح ساختمانی هم باید باکیفیت‌تر شود.
در زمینه صنعتی‌سازی می‌توان از تجربیات کشورهای دیگر نظیر چین بهره برد. این دولت از سال ۱۹۵۰ برای کاهش نرخ مسکن، بهبود کیفیت، کاهش زمان ساخت و افزایش عرضه، صنعتی‌سازی ساختمان را آغاز کرد و به موفقیت‌های چمشگیری هم دست یافت، به‌طوری‌که در سال ۲۰۲۰ طی ۹ روز موفق شد بیمارستان هزار تخت‌خوابی بسازد. همچنین این دولت پیش‌تر در سال ۲۰۰۳ برای مدیریت بحران ناشی از ویروس سارس طی ۷ روز یک بیمارستان مجهز ساخت.
