داغی بر دل هور
آتشسوزیهای مکرر در بخش عراقی تالاب هورالعظیم، در حالی هوای شهرهای غرب خوزستان را بهشدت آلوده کرده است که تنها 5 مترمکعب در ثانیه آب وارد این تالاب میشود؛ رقمی بسیار کمتر از حقابه ۲۵ مترمکعبی آن در شرایط خشکسالی. دود ناشی از حریق، ساکنان شهرهایی چون بستان، هویزه، سوسنگرد و رفیه را با تهدید مستقیم سلامت مواجه کرده و خطر انتقال حریق به بخش ایرانی تالاب نیز بهدلیل وزش باد جدی است. این بحران محیطزیستی افزون بر نابودی زیستگاه پرندگان مهاجر و مرگ آبزیان، خسارات اقتصادی پنهانی نظیر کاهش بهرهوری، تعطیلیهای مقطعی، فشار بر نظام سلامت و تنش اجتماعی را بهدنبال دارد. در همین راستا، استاندار خوزستان از برگزاری جلسهای با حضور وزرای کشور ایران و چند کشور همسایه از جمله عراق در هفته جاری برای پیگیری این موضوع خبر داده است. وی سدسازیهای ترکیه بر دجله و فرات و کاهش حجم ورودی آب به تالاب را از عوامل تشدید بحران عنوان کرد و افزود؛ منشأ اصلی آتشسوزیها در خاک عراق است و مکاتباتی با مقامات استان میسان عراق انجام شده است. همچنین، تبعات این بحران فراتر از آتشسوزیها رفته و به خیزش ریزگردهای فراسرزمینی دامن زده که بیش از ۷۰ درصد منشأ آنها از کشورهای عراق، عربستان، کویت و سوریه است.

خسارتهای پنهان آتش
محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیطزیست خوزستان در گفتوگو با صمت بااشاره به اینکه آتشسوزیهای فعلی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم رخ داده، گفت: در حال حاضر خشکیدگی بخش عراقی تالاب بستری برای آتشسوزیهای پی دی پی ایجاد کرده است. یکی از اصلیترین عوامل این آتشسوزیها، کاهش جریان آب دجله به هورالعظیم است. رودخانه دجله از کشور ترکیه سرچشمه میگیرد و سپس وارد عراق میشود. سدسازیها و ذخیرهسازیهای انجامگرفته در مسیر این رودخانه، نقش زیادی در کاهش آبدهی آن دارد. همچنین بارگذاریها در مسیر رودخانه و در داخل عراق نیز باعث کاهش جریان ورودی به تالاب هورالعظیم شده است. خشکسالیهای چند سال اخیر و تغییر اقلیم نیز مزید بر علت بوده است. همه این عوامل در کنار هم موجب شدهاند که بخش عراقی تالاب، آب کافی دریافت نکند.
وی اضافه کرد: در حال حاضر، ورودی آب به تالاب به کمتر از 5 مترمکعب در ثانیه رسیده، در حالی که حتی در شرایط خشکسالی، سهم قانونی آن ۲۵ مترمکعب در ثانیه تعیین شده است. این اختلاف چشمگیر، بیانگر بحرانی جدی است و در صورت بیتوجهی و عدماقدام فوری، طی 2 تا 3 ماه آینده با یک فاجعه زیستمحیطی روبهرو خواهیم شد.
وابستگی هور به همکاری منطقهای
اشرفی در پاسخ به این پرسش که ایران چگونه میتواند در اطفای حریق تالاب و حفاظت از آن به عراق یاری رساند، اظهار کرد: این موضوع قطعا مربوط به دیپلماسی محیطزیستی و آبی است. دستگاههای مرتبط با آب و محیطزیست در ایران باید رایزنیهای لازم را با کشور عراق انجام دهند. البته تاکنون نیز این رایزنیها انجام گرفته است. درباره همین موضوع آتشسوزی، سفیر ایران بهدنبال درخواستهای سازمان محیطزیست و سازمان مدیریت بحران، نشستی با وزیر محیطزیست عراق برگزار و تمامی مسائل، بهویژه آتشسوزیهایی را که در 4 ماه اخیر رخ داده، مطرح کرده است.
وی افزود: همچنین استاندار خوزستان جلسات متعددی با استاندار استان میسان عراق، که تالاب هورالعظیم در مجاورت آن قرار دارد و رودخانه دجله از آن عبور میکند و وارد تالاب میشود، برگزار کرده است. سازمان حفاظت محیطزیست نیز پیگیریهای لازم را انجام داده و قرار است بهزودی مذاکرهای میان مسئولان این سازمان و وزیر محیطزیست عراق انجام گیرد. ما موضوع را منعکس کردهایم و سازمان محیطزیست پیگیریهای لازم را انجام میدهد.
وی بااشاره به اینکه نمیتوانیم اقدام کوتاهمدت ویژهای برای جلوگیری از حریق در تالاب هورالعظیم انجام دهیم، گفت: ما در مواجهه با این موضوع، 2 نوع اقدام میتوانیم انجام دهیم؛ نخست اقدامی ریشهای و اساسی که همان تامین آب در بخش عراقی تالاب است. این مهمترین اصل است، زیرا هم جریان طبیعی آب را در بر میگیرد و هم اساسا تامین آب، کلید احیای تالاب است.
وی ادامه داد: اما در شرایط فعلی، بهدلیل پراکندگی زیاد آتش، اطفای حریق در تالاب هورالعظیم چندان اثربخشی ندارد. البته باید پرانتزی باز کنم و بگویم که عمدتا این پدیده به شکل آتشسوزی نیست، بلکه بهصورت انتشار دود است. اکنون که زمین خشک شده، گازهایی که طی هزاران سال در تالاب هورالعظیم جمع شده است، در اثر نور خورشید و وجود گاز متان در عمق زمین، زمینه اشتعال پیدا کرده است و دود بهصورت نقطهای در قسمتهای مختلف تالاب منتشر میشود، بنابراین استفاده از هواپیمای آبپاش، باتوجه به گستردگی و عمق موضوع، احتمالا اثربخشی بالایی نخواهد داشت،اما در هر حال، اگر بخواهیم درصدی بیان کنیم، ممکن است همین شکل اطفای حریق هم تا حدود 10 درصد مفید واقع شود.
اشرفی در پاسخ به این سوال که آیا امکان همکاری بینالمللی مشخصی برای احیا و حفاظت از تالاب هورالعظیم و جلوگیری از چنین اتفاقاتی وجود دارد، گفت: بخش عراقی تالاب هورالعظیم، به مساحت حدود ۱۳۷هزار هکتار، عضو کنوانسیون رامسر است و کشورهای عضو این کنوانسیون ملزم به رعایت حقوق مربوط به تالابها هستند. بنابراین اقدامات لازم باید انجام گیرد. ما نیز میتوانیم از طریق مراجع قانونی موضوع را پیگیری کنیم. اما واقعیت این است که کشور همسایه تاکنون نشان داده است که پایبندی چندانی به این تعهدات ندارد.
دود نفس اقتصاد را گرفته
مدیرکل حفاظت محیطزیست خوزستان بااشاره به اینکه بهطوردقیق برآوردی از خسارات اقتصادی درباره آتشسوزیهای هورالعظیم نشده است، گفت: با این حال میتوان به خسارات مشخصی اشاره کرد که هورالعظیم و اطراف آن را درگیر میکند. در مواردی، بهدلیل انتشار ناشی از آتشسوزی نیزارها، ناچار به تعطیلی برخی از ادارات دولتی و کارخانجات شدهایم. شاخص آلودگی در شرایط ناسالم قرار داشته و طبعا این تعطیلی میتواند تبعات و زیانهای اقتصادی قابلتوجهی را در پی داشته باشد.
وی اضافه کرد: علاوه بر آن، اگر بخواهیم هزینههایی را که در پی تعطیلی دادگاهها و مراجع قضایی ایجاد میشود، در نظر بگیریم، با این توضیح که مردم از پیش برای مراجعه برنامهریزی کردهاند و در روز تعطیلی با مشکل مواجه میشوند، همه این موارد دارای ارزشگذاری اقتصادی است. آلودگی ناشی از این وقایع، در حوزه بهداشت و سلامت نیز آثار زیادی دارد که اگر به پول و به ریال تبدیل شود، اعداد بالایی را شامل میشود.
مدیرکل حفاظت محیطزیست خوزستان گفت: برخی معیشتها بهطورمستقیم وابسته به تالابها است و در صورت وقوع چنین حوادثی، آسیب میبینند. همچنین یکی از فعالیتهایی که بهطورمستقیم تحتتاثیر آتشسوزی در تالاب هورالعظیم قرار میگیرد، فعالیتهای نفتی است. در کنار آن، سایر فعالیتها نیز دچار اختلال میشود. باید در نظر داشت که شهر هویزه در فاصله بسیار کمی از این تالاب قرار دارد و در زمان آتشسوزی عملا زندگی ساکنان آن دچار مشکل میشود.
اشرفی اضافه کرد: تمام کارکردهای اکوسیستمی تالابها، قابلیت ارزشگذاری اقتصادی دارد. اگر تالاب نابود شود و کارکردهای اساسی خود را از دست بدهد، ما در حوزه بهداشت دچار مشکل خواهیم شد، چراکه کانونهای گردوغبار ایجاد میشود و این مسئله هزینههای مستقیم درمانی و بهداشتی برای دولتها بههمراه دارد. همچنین، تعطیلی ادارات و مدارس نیز بهدنبال این شرایط اتفاق میافتد. از سوی دیگر، جوامعی که معیشتشان مبتنی بر صیادی، گاومیشداری، حصیربافی و مانند آن است، فعالیتهایشان مختل شده و این میتواند یک جامعه را تضعیف کند.
بیش از ۱۱سد ورود آب را مختل کرده
اسماعیل کهرم، بومشناس و فعال محیطزیست در گفتوگو با صمت گفت: من هورالعظیم را از 50 سال پیش میشناسم؛ زمانی که این تالاب، حتی در بخش ایرانیاش، پرآب و زنده بود. ما با قایق در دل تالاب حرکت میکردیم و در میان آب، برجهایی ساخته شده بود که سربازان عراقی در آن مستقر بودند. گاهی که ما به آنجا میرفتیم، سربازان میپرسیدند: «ایرانی هستید؟» و وقتی پاسخ میدادیم: «نعم»، به آن سوی تالاب اشاره میکردند و میگفتند: «ایران آن طرف است». در آن دوران، هیچ تنشی میان ایران و عراق وجود نداشت. تالاب پر بود از گاومیشها و نیزارهای انبوه؛ همان نیزارهایی که امروز یا خودشان یا فرزندانشان گرفتار آتش شدهاند.
کهرم بیان کرد: یکی از دلایل اساسی که حال و روز هورالعظیم را به اینجا کشانده است، به جریان آب رودهای دجله و فرات برمیگردد. این 2 رود از ترکیه میآیند، اما متاسفانه بیش از 11 سد روی آنها بسته شده و همین سدسازیها باعث شده است که آب کافی نه به بخش عراقی تالاب برسد، نه به بخش ایرانی. نیزارهایی که حالا خشک شدهاند، انرژی خورشید و بقایای آبی را که هزاران سال در دل زمین ذخیره شده، در خود نگه داشتهاند. در نتیجه، تالاب بهواسطه وجود گاز متان و گرمای شدید، خودبهخود مشتعل میشود. این پدیده را در تالابهای دیگر ایران مانند پریشان هم تجربه کردهایم؛ زمانی که سطح آب کاهش مییابد، تالابها از درون میسوزند.
وی تصریح کرد: در بخش عراقی تالاب، این خودسوزی ابتدا از سطح نیزارهای خشک آغاز میشود و تا زمانی که سوختی در دسترس باشد، ادامه دارد. در جریان این آتشسوزیها، صحنههای دردناکی دیدهایم: لاشه گاومیشها، شغالها لاکپشتها و مارهای سوخته و پرندگانی که نتوانستهاند اوج بگیرند و سوخته به زمین افتادهاند. البته هورالعظیم بهطورکلی سوخت زیادی ندارد؛ با سوختن نیزارها، چیزی برای ادامه آتش باقی نمیماند و حریق بهطورطبیعی فروکش میکند.
این بومشناس گفت: مردمان در زمان بسیار قدیم در این منطقه زندگی میکردهاند؛ مردمی که وابسته به حیات وحش تالاب، بهویژه گاومیشها بودهاند. تمام زندگی این مردم، از خوراک و پوشاک گرفته تا معیشت و فرهنگ، به تالاب و موجودات آن وابسته بود. این مردم، فرهنگ خاص خود را داشتند و از نظر تاریخی بخشی از ریشههای انسان امروزی بهشمار میروند. بنابراین نخستین ارزش، خود این مردم هستند؛ جوامع تالابی با پیشینهای بسیار کهن.
وی بااشاره به اینکه در دوران جنگ ایران و عراق، صدامحسین برای جلوگیری از نفوذ نیروهای ایرانی، راه آب به هورالعظیم را بست و نیزارها را آتش زد، گفت: در این روند، بسیاری از مردم بومی آواره یا کشته شدند و معیشتشان از بین رفت. امروز دیگر از هورالعظیم رمقی باقی مانده است. این تالاب روزهای بسیار تلخ و پررنجی را پشتسر گذاشته است. عجیب نیست اگر امروز آتشسوزیهای رخداده در تالاب هورالعظیم بهخاطر مقاصد سیاسی، اقتصادی یا نظامی کاملا عمدی باشد.
سخن پایانی
آتشی که چند ماه است در دل هورالعظیم افتاده، نشانهای از بیتوجهیهای انباشته، دیپلماسی ناکارآمد و توسعهای مخرب در منطقه است. از آتشهایی که در دل نیزارهای خشک شعله میکشد، تا دودهایی که راه نفس مردم را میبندد، به ما میگوید یک بحران زیستی فرامرزی پیشروی ما است؛ بحرانی که اگر امروز برای آن چارهای اندیشیده نشود، فردا تنها خاکسترش برای آیندگان باقی خواهد ماند. بعد دیگر این آتشسوزی صورتحسابی نادیده از هزینههای پنهان است که هر روز سنگینتر میشود و بر دوش مردم، اقتصاد محلی و حتی منابع کل کشور مینشیند.