رفاه جاده‌ای، از سوغات تا امنیت
حمل‌ونقل جاده‌ای به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد و زندگی روزمره در کشور، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. مسیرهای جاده‌ای نه‌تنها به‌عنوان مسیرهای ارتباطی میان شهرها و مناطق عمل می‌کنند، بلکه نقشی کلیدی در اتصال جوامع محلی به یکدیگر دارند. در این میان، مجتمع‌های خدماتی و رفاهی بین‌راهی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های زیرساخت‌های جاده‌ای مطرح شده‌اند. این مراکز با ارائه امکانات متنوعی همچون استراحتگاه‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌ها و خدمات رفاهی، امنیت و کیفیت سفر را برای مسافران و رانندگان افزایش می‌دهند. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که هنوز چالش‌هایی در توسعه این مجتمع‌ها وجود دارد؛ از جمله پیچیدگی‌های فرآیند صدور مجوز و محدودیت در تعداد و کیفیت خدمات ارائه‌شده. این در حالی است که تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد مجتمع‌های رفاهی می‌توانند نقشی حیاتی در ارتقای جاذبه‌های گردشگری و توسعه اقتصادی ایفا کنند. با ایجاد تغییرات سازنده در سیاست‌ها و رویکردهای مدیریتی، این مراکز می‌توانند نه‌تنها پاسخگوی نیازهای داخلی باشند، بلکه بستری مناسب برای جذب گردشگران خارجی نیز فراهم کنند.
مجتمع‌های خدماتی بین‌راهی؛ پیوند رفاه و سفر
در سال‌های اخیر، رشد فزاینده حمل‌ونقل جاده‌ای به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مدل‌های جابه‌جایی بار و مسافر در کشور موردتوجه قرار گرفته است. این مدل، با نظر به نرخ پایین سوخت و زیرساخت‌های محدود حمل‌ونقل ریلی و هوایی، سهم عمده‌ای از حمل‌ونقل داخلی را به خود اختصاص داده است. در این میان، مجتمع‌های خدماتی و رفاهی بین‌راهی، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی حمایت از سفرهای جاده‌ای، نقش مهمی در افزایش امنیت و آسایش سفر دارند. این مراکز با فراهم کردن امکانات رفاهی، بهداشتی و تفریحی، کیفیت سفر را بهبود بخشیده و از خستگی و مخاطرات جاده‌ای می‌کاهند. با این حال، چالش‌هایی همچون فرآیند دشوار صدور مجوز و محدودیت در جذب سرمایه‌گذاری، روند توسعه این مجتمع‌ها را کند کرده است. تجربه کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که طراحی و مدیریت صحیح این مراکز می‌تواند نه‌تنها امنیت و رفاه سفر را افزایش دهد، بلکه به رشد اقتصادی و توسعه گردشگری نیز کمک کند. برای تحقق این اهداف، نیاز به یک کلان‌راهبرد جامع و سیاست‌گذاری مناسب احساس می‌شود.
اهمیت تاریخی و عملکرد مجتمع‌های بین‌راهی
امیرپویان رفیعی‌شاد، رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی دفاتر سفر استان تهران در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت و جایگاه مجتمع‌های رفاهی بین‌راهی و نقش آنها در توسعه حمل‌ونقل جاده‌ای و گردشگری کشور گفت: مجتمع‌های رفاهی بین‌راهی، به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های اساسی شبکه‌های جاده‌ای و بزرگراهی، از گذشته‌های دور تا امروز نقش ویژه‌ای در تردد وسایل نقلیه و خدمات‌رسانی به مسافران ایفا کرده‌اند.
رفیعی شاد اظهار کرد: در کشورهای توسعه‌یافته، مجتمع‌های رفاهی براساس نیازهای اجتماعی و امنیتی توسعه یافته‌اند. این مکان‌ها توانسته‌اند ساختارهای امنیتی و خدماتی را گسترش داده و به یکی از اجزای اصلی سیستم حمل‌ونقل تبدیل شوند.
وی افزود: در ایران، پیشینه‌ای غنی در این زمینه داریم. کاروانسراها به‌عنوان نخستین نمونه‌های مجتمع‌های رفاهی بین‌راهی شناخته می‌شوند که نه‌تنها امنیت سفر را تضمین می‌کردند، بلکه مراکز تعامل اجتماعی و تجاری نیز به‌شمار می‌رفتند. پیدایش متل‌ها نیز ادامه‌ای از همین ساختارها بوده است. اگر بتوانیم تنوع خدمات را گسترش دهیم و هر مجتمع باتوجه به موقعیت جغرافیایی، اقلیم و فرهنگ منطقه خدمات متمایزی ارائه دهد، این مجتمع‌ها از یکنواختی خارج شده و برای گردشگران جذاب‌تر خواهند بود.
مقایسه با ترکیه و ارمنستان
رفیعی‌شاد بااشاره به وضعیت مجتمع‌های رفاهی در کشورهای همسایه گفت: ترکیه و ارمنستان، در حوزه مجتمع‌های رفاهی، از ساختارهای مشابهی با ایران بهره می‌برند. این مجتمع‌ها معمولا شامل رستوران‌ها، فروشگاه‌ها، سوپرمارکت‌ها، سرویس‌های بهداشتی و غرفه‌های سوغاتی هستند. حجم مسافران ورودی به این کشورها بسیار کمتر از ایران است؛ اما با این حال، مجتمع‌های رفاهی آنها توانسته‌اند خدمات پایه‌ای را به‌نحو موثری ارائه دهند.
وی افزود: در ایران نیز مجتمع‌های رفاهی مشابهی داریم؛ اما برای رسیدن به سطح مطلوب، باید در برخی زمینه‌ها مانند تنوع خدمات و جذابیت‌های محلی بیشتر تلاش کنیم. به‌عنوان‌مثال، در مجتمع رفاهی جاده قزوین ـ رشت، ارائه شیرینی‌های محلی و نان‌های سنتی از اقدامات موفقی است که می‌تواند به الگویی برای دیگر مجتمع‌ها تبدیل شود.
نگاهی به جنوب‌شرقی آسیا
رفیعی‌شاد در ادامه بااشاره به کشورهای جنوب‌شرقی آسیا گفت: در کشورهای جنوب‌شرقی آسیا که سفرهای زمینی بسیار متداول است، تعداد زیادی مجتمع رفاهی بین‌راهی طراحی شده است. این مجتمع‌ها به‌طورویژه برای تامین نیازهای مسافران با خدمات اقتصادی و مقرون‌به‌صرفه برنامه‌ریزی شده‌اند. یکی از تفاوت‌های اصلی این مراکز با ایران، ارائه غذاهای محلی و متناسب با بودجه مسافران است که نرخ آنها معمولا پایین‌تر از داخل شهر است. این نوع خدمات باعث جذب گسترده‌تر مسافران و افزایش تقاضا برای سفرهای جاده‌ای شده است.
وی اضافه کرد: این تجربه‌ها می‌توانند الگویی مناسب برای ایران باشند. ارائه خدمات متنوع با قیمت‌های متفاوت و اقتصادی‌تر، همراه با تامین نیازهای مسافران، می‌تواند به ارتقای جایگاه مجتمع‌های رفاهی ایران کمک کند.
ضرورت بهبود امکانات و خدمات رفاهی
وی درباره لزوم ارتقای کیفیت خدمات مجتمع‌های رفاهی ایران عنوان کرد: یکی از مسائل اصلی، ارتقای امکانات رفاهی، بهداشتی و خدمات پزشکی است. برخی از این مجتمع‌ها، علاوه بر خدمات اولیه، امکانات آموزشی و تفریحی نیز ارائه می‌دهند که می‌توان این ایده‌ها را در ایران نیز گسترش داد.
رفیعی شاد خاطرنشان کرد: هرچه تنوع و کیفیت خدمات بالاتر باشد، امنیت و آسایش سفر افزایش می‌یابد و مسافران تمایل بیشتری به انتخاب این مسیرها خواهند داشت. همچنین، این امر به جذب گردشگران خارجی نیز کمک شایانی خواهد کرد.
چشم‌انداز آینده مجتمع‌های رفاهی ایران
رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی دفاتر سفر استان تهران، درباره چشم‌انداز آینده مجتمع‌های رفاهی در ایران گفت: این مجتمع‌ها باید به‌سمت ارائه خدمات منحصربه‌فرد و متناسب با نیازهای مسافران حرکت کنند. باتوجه به وجود جاذبه‌های متنوع طبیعی، تاریخی و فرهنگی در کشور، ایجاد مجتمع‌های رفاهی با امکانات جامع و خدمات متنوع می‌تواند تاثیر بسزایی در رشد گردشگری داشته باشد.
وی در پایان گفت: برای ارتقای جایگاه مجتمع‌های رفاهی ایران در منطقه، باید به بهبود زیرساخت‌ها، افزایش خدمات و توجه به نیازهای مسافران داخلی و خارجی اهمیت بیشتری داده شود. این مراکز علاوه بر رفاه مسافران، امنیت سفر را نیز تضمین خواهند کرد.
مجتمع‌های خدماتی ـ رفاهی کیفیت سفر را بالا می‌برند
محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل‌ونقل در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت حمل‌ونقل جاده‌ای در ایران اظهار کرد: به‌دلیل نرخ پایین سوخت و عدم‌توسعه کافی در حوزه حمل‌ونقل ریلی و هوایی، جاده‌های کشورمان اهمیت بسیار جدی پیدا کرده‌اند. این موضوع در هر دو بخش حمل بار و حمل مسافر خود را نشان می‌دهد. تنها در حوزه حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای، حدود ۱۲۰میلیون نفر با ناوگان عمومی جابه‌جا می‌شوند که عدد قابل‌توجهی است. اگر حمل‌ونقل شخصی نیز به این آمار اضافه شود، حجم سفرها و حمل بار در جاده‌های کشور به ۹۰درصد از سهم حمل‌ونقل ملی می‌رسد.
وی افزود: در چنین شرایطی، وجود زیرساخت‌های مناسب و مجتمع‌های خدماتی رفاهی، تاثیر بسزایی در مطلوبیت جاده‌ها دارد. این مجتمع‌ها نه‌تنها ایمنی حمل‌ونقل را افزایش می‌دهند، بلکه با ایجاد امکانات رفاهی برای مسافران و رانندگان، کیفیت سفرها را نیز بالا می‌برند.
مقایسه مجتمع‌های رفاهی با سایر کشورها
شاهجویی در ادامه درباره مقایسه بین مجتمع‌های خدماتی رفاهی ایران و سایر کشورها گفت: متاسفانه وضعیت مجتمع‌های خدماتی رفاهی در کشور مطلوب نیست. تعداد این مجتمع‌ها و کیفیت خدمات ارائه‌شده پایین است. در حالی که در بسیاری از کشورها این مراکز به‌عنوان یکی از اجزای اصلی زیرساخت‌های حمل‌ونقل جاده‌ای شناخته می‌شوند.
وی افزود: در ایران، فرآیند صدور مجوز برای احداث مجتمع‌های رفاهی بسیار پیچیده است و سرمایه‌گذاران باید مراحل دشواری را پشت‌سر بگذارند. این مراحل به‌قدری چالش‌برانگیز است که می‌توان گفت سرمایه‌گذار باید هفت‌خوان رستم را طی کند تا به‌نتیجه برسد. این مجوزها عمدتا زیر نظر راهداری و وزارت راه و شهرسازی صادر می‌شود.
سرمایه‌گذاری در مجتمع‌های رفاهی
شاهجویی توضیح داد: توسعه مجتمع‌های خدماتی ـ رفاهی یکی از حوزه‌های جذاب برای سرمایه‌گذاری به‌شمار می‌آید. با اینکه روند صدور مجوز برای احداث این مجتمع‌ها پیچیده و زمانبر است، اما از نظر اقتصادی این بخش ظرفیت بالایی دارد. سرمایه‌گذاران، هم داخلی و هم خارجی، علاقه‌مند به ورود به این حوزه هستند؛ چراکه مجتمع‌های رفاهی نقش مهمی در بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای و جذب گردشگران ایفا می‌کنند.
وی افزود: برای تسهیل سرمایه‌گذاری در این زمینه، نیاز است که فرآیندهای اداری مرتبط با صدور مجوز ساده‌تر و شفاف‌تر شوند. مراحل پیچیده فعلی از جمله همکاری با راهداری، وزارت راه و شهرسازی و سایر ارگان‌های مرتبط، سرمایه‌گذاران را با چالش‌های بزرگی روبه‌رو می‌کند. این مشکلات نه‌تنها روند توسعه زیرساخت‌ها را کند می‌کند، بلکه باعث می‌شود بسیاری از سرمایه‌گذاران از ورود به این حوزه منصرف شوند.
شاهجویی ادامه داد: از سوی دیگر، باتوجه به نیاز روزافزون به زیرساخت‌های حمل‌ونقل جاده‌ای، احداث مجتمع‌های رفاهی با امکانات متنوع و استاندارد می‌تواند فرصت‌های اقتصادی چشمگیری ایجاد کند. این مراکز، علاوه بر تامین نیازهای مسافران، به رونق اقتصادی مناطق محلی نیز کمک می‌کنند. سرمایه‌گذاری در این بخش به‌عنوان یک مسیر جذاب برای سودآوری بلندمدت شناخته می‌شود، مشروط به اینکه قوانین و مقررات مربوطه به‌گونه‌ای اصلاح شوند که سرمایه‌گذاران بتوانند با اطمینان بیشتری وارد این حوزه شوند.
راهبرد پیشنهادی
وی خاطرنشان کرد: تدوین و اجرای یک کلان‌راهبرد جامع در حوزه حمل‌ونقل کشور ضروری به‌نظر می‌رسد. این راهبرد باید به‌گونه‌ای طراحی شود که توزیع منطقی و بهینه‌ای میان مدل‌های مختلف حمل‌ونقل ایجاد کند. به‌عبارت‌دیگر، ابتدا باید مشخص شود چه میزان از بار و مسافر از طریق جاده‌ها، ریل‌ها، هوا و دریا جابه‌جا می‌شود تا ضمن کاهش فشار از روی یک بخش خاص، کارآیی کلی سیستم افزایش یابد.
شاهجویی در پایان تاکید کرد: در حال حاضر، تمرکز بیش از حد بر حمل‌ونقل جاده‌ای از چالش‌های اصلی این حوزه به‌شمار می‌رود. این تمرکز علاوه بر ایجاد مشکلات زیرساختی مانند فرسایش جاده‌ها و افزایش تصادفات، به بخش‌های ریلی و هوایی کشور نیز آسیب وارد کرده است. حمل‌ونقل ریلی با ظرفیت قابلتوجه خود می‌تواند سهم بیشتری در جابه‌جایی بار و مسافر ایفا کند؛ اما این بخش نیازمند سرمایه‌گذاری برای بهبود زیرساخت‌ها و مدرن‌سازی تجهیزات است. حمل‌ونقل هوایی نیز از دیگر گزینه‌هایی است که می‌تواند با کاهش زمان سفر و افزایش ایمنی، نقش مهمی در توسعه سیستم حمل‌ونقل کشور داشته باشد. اگرچه این حوزه در سال‌های اخیر شاهد پیشرفت‌هایی بوده، اما هنوز ظرفیت‌های آن به‌طورکامل استفاده نشده است. با تدوین این کلان‌راهبرد، لازم است اولویت‌ها تعیین و منابع مالی و انسانی به‌طورهدفمند توزیع شود. همچنین، سیاست‌گذاری‌هایی مانند ایجاد مشوق‌های اقتصادی برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های ریلی و هوایی می‌تواند باعث تنوع و افزایش بهره‌وری در سیستم حمل‌ونقل کشور شود.
سخن پایانی
حمل‌ونقل جاده‌ای به‌عنوان یکی از بخش‌های حیاتی زیرساخت‌های کشور، نیازمند توجه ویژه‌ای به تمامی اجزای مرتبط با آن، به‌ویژه مجتمع‌های خدماتی و رفاهی بین‌راهی است. این مجتمع‌ها، فراتر از یک توقفگاه ساده، نقشی کلیدی در افزایش امنیت سفر، کاهش خستگی مسافران و بهبود کیفیت مسیرهای جاده‌ای ایفا می‌کنند. باوجود ظرفیت‌های بالای اقتصادی و اجتماعی که این مراکز دارند، چالش‌هایی مانند فرآیند پیچیده صدور مجوز و کمبود سرمایه‌گذاری مطلوب در این بخش مانعی برای توسعه کامل آنها شده است.
نگاه به تجربه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که با مدیریت صحیح، مجتمع‌های رفاهی می‌توانند به نقاط جذاب گردشگری تبدیل شوند؛ جایی که فرهنگ، رفاه و اقتصاد محلی به‌شکلی هم‌افزا عمل کنند. توسعه این مراکز با رویکردی جامع و تنوع خدمات، امکان‌پذیر است و به رشد گردشگری داخلی و جذب گردشگران خارجی کمک خواهد کرد. در نهایت، با تدوین یک کلان‌راهبرد ملی، توزیع منطقی مدل‌های حمل‌ونقل و تمرکز بر رفع چالش‌ها، ایران می‌تواند جایگاه خود را در مسیرهای جاده‌ای منطقه‌ای و بین‌المللی ارتقا دهد. این مسیر نه‌تنها امنیت و رفاه را به‌همراه خواهد داشت، بلکه به شکوفایی اقتصادی کشور نیز کمک می‌کند.
