ایران سومین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است، با این وجود، روند رو به رشد مصرف گاز در کشور و همزمان افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی در آینده نزدیک، تامین انرژی را در کشور تهدید می ‌ کند. این محدودیت در سال ‌ های اخیر به ‌ شدت افزایش یافته تا جایی ‌ که در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره با ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه ‌ ها سوزانده شده است. انتظار می ‌ رود این محدودیت در سال جاری نیز تداوم داشته باشد. تداوم بی ‌ توجهی به توسعه زیرساخت ‌ های انرژی در کشور، آسیب ‌ های غیرقابل جبرانی را به صنایع تحمیل می ‌ کند. صنایع فولاد و سیمان جزو صنایع پرمصرف گاز در کشور هستند. از هفته گذشته هشدارهایی به صنایع سیمانی کشور درباره محدودیت در تامین انرژی داده شده است. در چنین شرایطی از مازوت به ‌ عنوان سوخت جایگزین این صنعت استفاده می ‌ شود. با این وجود، جایگزینی گاز با مازوت، هزینه ‌ های قابل ‌ توجهی را به فعالان صنعتی تحمیل می ‌ کند و عملا فرآیند تولید آنها را تحت ‌ تاثیر منفی قرار می ‌ دهد. این محدودیت ‌ ها هنوز برای واحدهای فولادی کشور آغاز نشده، با این وجود، وزارت صنعت، معدن و تجارت به ‌ دنبال آن است تا در تعامل با صنعتگران، راهکارهای تامین حداکثری انرژی فولادسازان را تدوین کند. با این وجود نباید به اثربخشی این اقدامات در کوتاه ‌ مدت امید داشت؛ بنابراین در شرایطی که زمستان امسال سرد باشد، محدودیت ‌ های گاز عملکرد صنعتگران را بسیار جدی تحت ‌ تاثیر منفی قرار خواهند داد.

بی ‌ توجهی به مدیریت مصرف و تقاضا

براساس گزارش اوپک تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، ایران حدود ۱۶ درصد از ذخایر اثبات ‌ شده گاز طبیعی در جهان را در اختیار دارد. ظرفیت ‌ های قابل ‌ توجهی گاز در کشور موجب شده در حال ‌ حاضر ۷۵ درصد از سبد انرژی کشور به گاز طبیعی اختصاص یابد و این منبع انرژی به ‌ عنوان یکی از محورهای اساسی در برنامه ‌ ریزی توسعه و پیشرفت کشور موردتوجه قرار گرفته است. بدین ‌ ترتیب در ۲ دهه گذشته عرضه گاز طبیعی به ‌ منظور تامین نیاز انرژی کشور به ‌ طور متوسط سالانه ۷ درصد افزایش یافته، اما همزمان برنامه ‌ ریزی دقیقی برای مهار رشد افسارگسیخته تقاضا و مصرف گاز طبیعی در بخش ‌ های مختلف کشور انجام نشده؛ درنتیجه یکی از بزرگ ‌ ترین دارندگان ذخایر گازی جهان با چالش ‌ های جدی در تامین این انرژی روبه ‌ رو شده است. این محدودیت عملا فرآیند تولید را تحت ‌ تاثیر منفی قرار می ‌ دهد و فشار جدیدی را به صنعت و اقتصاد کشور تحمیل می ‌ کند.

مازوت، جایگزینی آلوده و گران

حسین چهرگانی، فعال صنعت سیمان در گفت ‌ وگو با صمت و در ارزیابی تامین سوخت صنایع سیمانی کشور در ماه ‌ های سرد سال، گفت: گاز به ‌ عنوان سوخت اصلی صنعت سیمان کشور مورداستفاده قرار می ‌ گیرد. واحدهای تولیدی صنعت سیمان از سال ‌ ها پیش خطوط تولید خود را براساس مصرف گاز طبیعی احداث کرده ‌ اند و این اقدام با توجه به ذخایر قابل ‌ توجه گاز در کشور و همچنین پاک بودن این سوخت، به کارخانه ‌ های سیمان الزام و اجرایی شده است. با این وجود در طول سال ‌ های گذشته به توسعه زیرساخت ‌ های انرژی در کشور توجه کافی نشده؛ درنتیجه با توسعه صنعتی و افزایش جمعیت و همگام با رشد مصرف انرژی در کشور، شاهد محدودیت ‌ هایی برای صنایع به ‌ ویژه تولیدکنندگان سیمان در تامین گاز بوده ‌ ایم. وی افزود: هفته گذشته محدودیت ‌ هایی درباره تامین گاز صنایع سیمان به این واحدها ابلاغ شده است. البته هنوز میزان این محدودیت ‌ ها و اینکه تا چه تاریخی ادامه خواهد داشت، از سوی متولیان امر مشخص نیست. با این وجود، طبق شواهد قطع گاز صنایع سیمان در ماه ‌ های سرد سال، قطعی به ‌ نظر می ‌ رسد. این فعال صنعت سیمان در پاسخ به سوالی مبنی بر جایگزینی گاز با مازوت گفت: قطع گاز برای واحدهای سیمانی کشور به ‌ شدت هزینه ‌ ساز و آسیب ‌ زننده شده، چراکه گاز به ‌ عنوان سوخت اصلی صنایع سیمان کشور مورداستفاده قرار می ‌ گیرد؛ بنابراین ایجاد هر نوع محدودیتی در تامین گاز واحدهای سیمانی کشور، خسارت ‌ هایی را به این صنعت تحمیل می ‌ کند. صنایع خود را برای مصرف یک سوخت با مشخصات و ویژگی ‌ های معینی، تطبیق داده ‌ اند. هر تغییری در این ترکیب به تمهیداتی نیاز دارد و عملا فشاری را به صنایع تحمیل می ‌ کند.

چهرگانی افزود: در همین حال باید تاکید کرد که جایگزینی مازوت به ‌ جای گاز، به تجهیزاتی نیاز دارد. چنانچه قرار باشد از آبان ‌ تا اسفند، تامین سوخت صنایع سیمانی کشور با محدودیت روبه ‌ رو شود، قطعا مشکلاتی پیش می ‌ آید. مخازن سوخت اضطراری صنعت سیمان جوابگوی تامین سوخت جایگزین برای مدت طولانی نیست. معمولا این مخازن می ‌ توانند بین ۱۵ روز تا یک ماه نیاز صنایع سیمان به سوخت را تامین کنند. ضمن اینکه آنالیز مازوتی که به ‌ عنوان سوخت جایگزین در سال ‌ های اخیر در اختیار صنایع سیمانی کشور قرار گرفته، بسیار متغیر و در مواردی با آلایندگی قابل ‌ توجهی همراه بوده است. همین موضوع نیز به تجهیزات صنایع سیمان کشور آسیب ‌ هایی را وارد کرده است. در چنین شرایطی، مصرف انرژی در واحدهای سیمانی به ‌ شدت افزایش می ‌ یابد.

وی گفت: در شرایطی که محدودیت در تامین گاز صنعت سیمان ایجاد می ‌ شود، مجوز استفاده از مازوت به ‌ عنوان سوخت جایگزین برای این واحدها زیر نظر شرکت پخش فرآورده ‌ های نفتی صادر می ‌ شود. با این وجود، تامین مازوت نیز با چالش ‌ های متعددی روبه ‌ رو است. در واقع سیاست ‌ های شرکت پخش و پالایش فرآورده ‌ های نفتی به ‌ عنوان متولی تامین سوخت جایگزین مازوت برای صنایع، چالش ‌ هایی را برای واحدهای سیمانی کشور ایجاد می ‌ کند.

چهرگانی افزود: تولیدکنندگان پس از مصرف گاز به ‌ عنوان سوخت، هزینه آن را پرداخت می ‌ کنند، اما در شرایطی که به اجبار مازوت با گاز جایگزین می ‌ شود، تولیدکنندگان موظف به پرداخت هزینه سوخت از همان زمان خرید سوخت به ‌ صورت پیش ‌ پرداخت هستند. علاوه بر این، از صنایع انتظار دارند از تابستان اقدام به خرید مازوت و ذخیره ‌ سازی آن کنند؛ درنتیجه فشار مضاعفی از نظر نقدینگی به صنعت سیمان کشور تحمیل می ‌ شود. این موضوع با توجه به کمبود نقدینگی واحدهای سیمانی کشور، عموما از استطاعت آنها خارج است. علاوه بر آن، مبالغ دریافتی که معادل گاز طبیعی است، علی ‌ الحساب تلقی شده و در زمان مصرف، مابه ‌ التفاوت آن مطالبه می ‌ شود. این فعال صنعت سیمان درباره چالش ‌ های حمل مازوت گفت: حمل مازوت به ‌ عنوان سوخت جایگزین صنایع سیمان کشور با دشواری ‌ های متعددی روبه ‌ رو است. هزینه حمل مازوت به ‌ مراتب بیشتر از هزینه خرید این سوخت است و درنتیجه با توجه به جایگزینی سوخت، هزینه قابل ‌ توجهی به صنایع تحمیل می ‌ شود و هزینه تولید آنها افزایش قابل ‌ ملاحظه ‌ ای خواهد یافت. به ‌ عنوان مثال، سال گذشته مازوت با بهای ۳۰۰ تومان برای هر لیتر در اختیار صنعتگران سیمان کشور قرار گرفت. با این وجود، حمل آن به سیمان پیوند گلستان ۵۶۰ تومان هزینه در بر داشت. مشکل یادشده امسال نیز وجود خواهد داشت و شاهد تحمیل هزینه قابل ‌ توجهی بابت بهای حمل ‌ ونقل به صنایع سیمان کشور خواهیم بود. در ادامه باید خاطرنشان کرد شرکت پخش و پالایش فرآورده ‌ های نفتی، مازوت را با دریافت هزینه ‌ های قابل ‌ توجه و تضامین بانکی در اختیار صنعتگران قرار می ‌ دهد. در این میان، بسیاری از صنایع توان ارائه چنین تضامینی را ندارند و عملا با مشکلات متعددی روبه ‌ رو می ‌ شوند. این در حالی است که صنعتگران به ‌ دنبال قاچاق سوخت نیستند و چنین سختگیری ‌ هایی عملا بی ‌ معنی است. علاوه بر این، ناهماهنگی قابل ‌ توجهی میان اداره گاز و شرکت پخش و پالایش فرآورده ‌ های نفتی وجود دارد که درنتیجه آن، صنعتگران سیمانی کشور متضرر می ‌ شوند.

وی در ادامه و در تشریح مشکلات صنعت سیمان در استفاده از مازوت افزود: استفاده از مازوت برای صنایع سیمان با الزام دولت و در جهت حمایت از مدیریت تامین گاز برای مصارف مردمی در ماه ‌ های سرد سال انجام شده؛ بنابراین شایسته است روند تحویل مازوت به کارخانه ‌ های سیمان سهل ‌ تر باشد. در حالی ‌ که انواع تضامین، تعهدات و... را برای این صنعت لحاظ می ‌ کنند. این در حالی است که مدیریت مصرف با پلمب مخازن توسط خود شرکت پخش فرآورده ‌ های نفتی انجام می ‌ شود.

علاوه بر این، هزینه مصرف مازوت با روش فعلی بیش از ۳ برابر گاز برآورد می ‌ شود؛ بنابراین پیشنهاد می ‌ شود هزینه حمل از سوی دولت تامین و قیمت مصرف مازوت برای صنایع به هزینه مصرف گاز نردیک شود و کارخانه ‌ های سیمان در همکاری با دولت، با متحمل شدن هزینه ‌ های مازاد، نقره ‌ داغ نشوند. چهرگانی در ادامه پیشنهاد داد خرید مازوت همانند گاز به ‌ صورت اعتباری انجام شود. در ادامه کیفیت مازوت تحویلی با آلودگی در مرحله تحویل یا حمل مناسب نیست و برای این موضوع، تمهیدات ویژه ‌ ای اتخاذ شود تا آلودگی ‌ های آن ضمن صدمه به تولید، سربار صنعت سیمان نشود. مثالی از این تمهیدات فعال کردن GPS کامیون ‌ های حمل مازوت است تا متخلفان احتمالی به ‌ خوبی ردیابی شوند. در پایان پیشنهاد می ‌ شود کارخانه ‌ های سیمان واقع در نقاط دورتر از مراکز تامین مازوت از اولویت تامین گاز برخوردار باشند تا با توجه به محدودیت ناوگان حمل مازوت امکان ادامه تولید نسبی داشته باشند. علاوه بر این، برنامه ‌ ریزی لازم در زمینه زمان ‌ بندی قطع گاز و مساعدت ‌ های ممکن با اولویت کارخانه ‌ های دورتر انجام شود.

تعامل برای کاهش خسارات

رضا شهرستانی، فعال صنعت فولاد در گفت ‌ وگو با صمت اظهار کرد: صنعت فولاد در ایران بر پایه بهره ‌ مندی از ذخایر غنی انرژی و معدنی احداث شده است. دسترسی به ذخایر فراوان انرژی موجب ‌ شده این زنجیره در کشور ما بر پایه بهره ‌ مندی از این ذخایر توسعه یابد. بیشترین سهم مصرف گاز در زنجیره فولاد به تولید آهن اسفنجی اختصاص دارد. با این وجود باید تاکید کرد توقف تولید در واحدهای تولیدکننده آهن اسفنجی عملا فرآیند تولید را در کل این زنجیره تحت ‌ تاثیر منفی قرار می ‌ دهد.

شهرستانی گفت: هنوز محدودیتی از سوی شرکت گاز بر صنایع فولادی کشور اعمال نشده، با این وجود وزارت صنعت، معدن و تجارت با توجه به پیش ‌ بینی محدودیت ‌ های انرژی در کشور که در ماه ‌ های سرد سال ایجاد می ‌ شود، به ‌ دنبال مدیریت این شرایط است. بر همین اساس نیز از فعالان صنعت فولاد کشور درخواست کرده پیشنهادات خود را برای مدیریت این شرایط ارائه دهند. چنانچه پیشنهادات مطرح ‌ شده از سوی فعالان صنعت فولاد موردتوجه سیاست ‌ گذاران قرار گیرد، انتظار می ‌ رود بخشی از این مشکلات برطرف و حداقل نیمی از گاز موردنیاز فولادسازان کشور در ماه ‌ های سرد سال تامین شود.

وی افزود: بخش عمده ‌ ای از گاز مصرفی کشور به بخش خانگی تعلق دارد و چنانچه الگویی از مصرف گاز در مناطق مختلف کشور با توجه به موقعیت جغرافیایی تدوین شود، امکان مدیریت مصارف گاز نیز وجود خواهد داشت. بدین ‌ ترتیب با تشویق مصرف ‌ کنندگان به کاهش مصرف گاز، امکان صرفه ‌ جویی گاز و تامین نیاز صنایع فراهم خواهد شد. این طرح از یک ‌ سو به نفع مصرف ‌ کنندگان کم ‌ مصرف گاز خواهد بود و از سوی دیگر، امکان تداوم تولید را در صنایع گوناگون فراهم می ‌ شود.

این فعال صنعت فولاد گفت: محدودیت گاز در سال گذشته، تولید در حلقه آهن اسفنجی را به ‌ شدت محدود و زمینه رشد قابل ‌ توجه بهای آهن اسفنجی را در کشور فراهم کرد. در ادامه زیان حاصل از این کمبود به کل زنجیره تعمیم داده شد. چنانچه این محدودیت در سال جاری ادامه داشته باشد، بسیاری از صنایع از تداوم فعالیت باز می ‌ مانند و عملا در آستانه توقف تولید قرار می ‌ گیرند. شهرستانی گفت: بی ‌ توجهی به توسعه زیرساخت ‌ های انرژی در کشور، آسیب ‌ هایی غیرقابل جبرانی را به تولید و تولیدکننده تحمیل می ‌ کند. بدین ‌ ترتیب عملا موقعیت ‌ های شغلی ایجادشده در صنعت از دست می ‌ رود و صنعت و اقتصاد کشور، آسیب ‌ های جدی را متحمل می ‌ شود. بدین ‌ ترتیب باید در شرایط پیش ‌ رو تجدیدنظر کرد.

سخن پایانی

سوخت ارزان، یکی از مشوق ‌ های اصلی توسعه صنعتی کشور در سال ‌ های گذشته بوده است. بسیاری از صنایع پرمصرف در این سال ‌ ها بر پایه بهره ‌ مندی از سوخت ارزان احداث شده و توسعه یافته ‌ اند. با این وجود، همین سوخت ارزان در طول سال ‌ های گذشته مانع بهره ‌ وری کافی مصرف انرژی در صنایع شده است. علاوه بر این، با فروش ارزان انرژی، عملا شرایط مناسب برای توسعه و بازسازی زیرساخت انرژی در کشور مهیا نشده است. این محدودیت در ادامه گریبان صنعتگران را هم می ‌ گیرد و فرآیند تولید آنها را تحت ‌ تاثیر منفی قرار می ‌ دهد. برای مقابله با شرایط یادشده، اصلاح الگوی مصرف در حوزه ‌ های گوناگون و ارتقای سرمایه ‌ گذاری در بخش انرژی ضروری به ‌ نظر می ‌ رسد.