در سال‌های اخیر، بحران‌های محیط‌زیستی و شهری در تهران و استان‌های اطراف آن، به‌طورفزاینده‌ای عمیق شده است. یکی از جدی‌ترین این بحران‌ها، فرونشست زمین است که به‌عنوان یک «قاتل خاموش» شناخته می‌شود و علت اصلی آن، توسعه نامتوازن و مدیریت ناپایدار شهری در پایتخت ایران است؛ واقعیتی تلخ که باوجود هشدارهای فراوان هنوز به‌درستی درک نشده و اقدام موثری برای رفع آن انجام نگرفته است.

توسعه نامتوازن به‌معنای رشد غیرمتعادل و بدون برنامه در تهران رخ داده است. طی دهه‌های گذشته، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و افزایش جمعیت در استان تهران بدون توجه به زیرساخت‌های لازم و منابع‌طبیعی، باعث ایجاد بحران‌های متعددی شده است. بسیاری از مسئولان شهری با شعارهای ناپایدار و بدون بررسی جامع، اقدام به احداث بیش از 20 شهرک در اطراف تهران کردند. پروژه‌هایی مانند «مسکن ملی» نیز بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های آبی و محیط‌زیستی منطقه اجرا شدند که فشار زیادی بر منابع آب و محیط‌زیست وارد کرده است. این وضعیت حاصل عملکرد همه دولت‌های پس از انقلاب است. توسعه نامتوازن نه‌تنها باعث افزایش حاشیه‌نشینی و مصرف ناپایدار آب گشته، بلکه فاضلاب‌های شهری بدون مدیریت مناسب وارد طبیعت شده‌اند. حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق، برداشت غیرمتعارف از سفره‌های آب زیرزمینی و مرگ آبخوان‌ها، فرونشست زمین را در تهران تشدید کرده است.

خلاف باور رایج که تراکم جمعیت نشانه توسعه است، تراکم بسیار بالا در تهران خود عاملی ضدتوسعه محسوب می‌شود. استان تهران از نظر تراکم نفر در هکتار، رکوردی فاجعه‌آمیز دارد. برای نمونه، در منطقه ۱۰ تهران، حدود ۴۵۰ نفر در هر هکتار زندگی می‌کنند؛ تراکمی که حتی از شهرهای بزرگی مانند غزه هم بالاتر است. این در حالی است که تراکم نفر در هکتار در شیکاگو ۱۵نفر، نیویورک ۲۲ نفر، شانگهای ۱۰۰نفر و پکن ۷۰ نفر است. این تراکم بالا منابع را به‌شدت تحت‌فشار قرار داده، مصرف آب را افزایش داده و زیرساخت‌ها را به‌سمت فروپاشی سوق داده است. در نتیجه تهران در معرض 5 بحران بزرگ قرار گرفته است؛ تراکم جمعیت، توسعه نامتوازن، ورشکستگی آبی، فرونشست زمین و زلزله.

فرونشست زمین ناشی از برداشت بی‌رویه و غیرمتعارف از سفره‌های آب زیرزمینی است و یکی از بزرگ‌ترین زون‌های فرونشستی ایران در جنوب تهران واقع شده است. دشت تهران از محدوده بلوار کشاورز به‌سمت جنوب ادامه دارد و در این محدوده، فرونشست به‌شکل جدی در حال پیشرفت است. مناطق ۱۰، ۱۱، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ تهران شاهد رشد و نرخ بالای فرونشست زمین هستند و نزدیک به 3 میلیون نفر از جمعیت پایتخت در این مناطق زندگی می‌کنند که این مسئله، پیامدهای مخربی برای پایداری شهر دارد.

کمبود آب، مصرف بی‌رویه، بی‌توجهی به حفاظت از منابع زیرزمینی، ضعف مدیریت شهری و سیاست‌های ناپایدار مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده بحران فرونشست زمین و توسعه نامتوازن است. حفر بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز و افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده زمین به‌مرور زمان نشست کند. این فرونشست، منجر به ترک‌خوردگی ساختمان‌ها، تخریب زیرساخت‌ها و افزایش خطرات زلزله می‌شود. بحران فرونشست زمین و توسعه نامتوازن علاوه بر اثرات محیطی، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای نیز دارد. از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، تخریب زیرساخت‌ها، افزایش هزینه‌های بازسازی و تعمیر، کاهش کیفیت زندگی و سلامت روانی ساکنان مناطق آسیب‌دیده از جمله پیامدهای این بحران است. همچنین فشار بر منابع آب و کاهش کیفیت آن، مشکلات بهداشتی و زیستی را به‌دنبال دارد.

برای جلوگیری از ادامه روند بحرانی، لازم است برنامه‌ریزی جامع و علمی با هدف کنترل توسعه، مدیریت منابع آب و بازنگری در سیاست‌های شهری صورت گیرد. باید به‌سمت توسعه متوازن حرکت کنیم که در آن منابع‌طبیعی، زیست‌محیطی و زیرساخت‌ها با رشد جمعیت و ساخت‌وساز هماهنگ باشند. حفاظت از سفره‌های آب زیرزمینی، کنترل دقیق حفر چاه‌ها، افزایش بهره‌وری مصرف آب، ارتقای زیرساخت‌های شهری و جلوگیری از گسترش بی‌رویه شهرک‌ها و محلات جدید از جمله اقدامات ضروری است. همچنین فرهنگ مصرف صحیح آب در سطح جامعه باید ترویج شود و پروژه‌های بازچرخانی و استفاده مجدد از آب‌های خاکستری در دستور کار قرار گیرد.

توسعه نامتوازن در تهران به یک بحران بزرگ زیست‌محیطی و شهری تبدیل شده که فرونشست زمین، ورشکستگی منابع آب و تخریب زیرساخت‌ها را به دنبال داشته است. این روند اگر کنترل نشود، تهدیدی جدی برای آینده پایتخت و امنیت زیستی میلیون‌ها نفر از ساکنان آن خواهد بود. پذیرش واقعیت‌های تلخ و اتخاذ سیاست‌های عملی و علمی تنها راه عبور از این بحران است. اگر امروز تصمیمی جدی و اصولی گرفته نشود، فردا دیر خواهد بود و ممکن است تهران را با انفجاری آخرالزمانی از بحران‌های زیست‌محیطی و انسانی روبه‌رو کند. باید از همین حالا حرکت کنیم، پیش از آنکه قاتل خاموش زمین، یعنی توسعه نامتوازن و فرونشست، تهران را به‌نابودی بکشاند.