در دوران جنگ تحمیلی ایران با عراق به‌دلیل کاهش ارزهای نفتی کشور، توسعه صادرات غیرنفتی با ایجاد ۳ منطقه آزاد در برنامه اول توسعه بنیان گذاشته شد و در نهایت قانون اداره این مناطق سال ۷۲ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

گرچه اهداف متعالی و مترقی برای توسعه و آبادانی کشور از طریق این مناطق ترسیم شد اما بسیاری معتقدند درحال‌حاضر فعالیت این مناطق با انحراف در عملکرد و آرمان‌هایش همراه است؛ به‌طوری که در ۳ دهه گذشته گاه و بیگاه مسئولان دولتی و قضایی از این مناطق به‌خاطر قاچاق و فساد و فرار مالیاتی انتقاد کرده‌اند. ضمن اینکه مناطق آزاد سال‌هاست تبدیل به حیاط خلوت دولت‌ها شده‌اند و هیچ‌گاه آمار دقیقی از عملکرد اقتصادی این مناطق منتشر

نمی‌شود. برای بررسی دلایل انحراف از عملکرد و رشد واردات در مناطق آزاد نیز دلایل مختلفی عنوان شده است. یکی از این موارد نبود حمایت و توجه لازم به تولید داخل است. زمانی که حمایت لازم از تولید‌کنندگان داخلی انجام نگیرد و تولیدکننده مجبور به فعالیت با نصف ظرفیت تولید خود شود، بازار داخلی با کمبود کالا روبه‌رو می‌شود.

از سوی دیگر وقتی تولید‌کنندگان داخلی با مشکلات متعدد از جمله بحث دستمزد و مالیات و بیمه مواجه می‌شوند، مجبور به کاهش تولید یا تعطیلی کارگاه می‌شوند؛ بنابراین برای جلوگیری از آشفتگی بازار، واردات رونق می‌گیرد و در این شرایط مناطق آزاد به محلی برای واردات تبدیل می‌شوند.

مشکل عمده مناطق آزاد اکنون حمایت نشدن تولیدکنندگان و صنعتگران داخلی است.

قطعا تولید‌کننده پس از تامین بازار داخل قادر به صادرات خواهد بود، این در حالی است که در فلسفه ایجاد مناطق آزاد صادرات و ارزآوری از این محل در اولویت قرار داشت. براساس موارد یادشده می‌توان گفت مناطق آزاد به‌جای اینکه محلی برای صادرات باشند، اکنون به دروازه‌ای برای واردات تبدیل شده‌اند.

اگر صادرات در این مناطق قوت گرفته و افزایش یابد برای همه دست‌اندرکاران و مسئولان این مناطق سودآوری بیشتری نسبت به واردات خواهد داشت. حتی در این صورت می‌توان مناطق آزاد را تبدیل به بنگاه‌های اقتصادی برای تولید محصولات مرغوب ایرانی کرد. این سیاست همچنین سبب افزایش اشتغالزایی و ایجاد درآمد ارزی برای کشور خواهد شد، اما تا وقتی تحریم وجود دارد و تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای خارجی برقرار نیست این امر میسر نخواهد شد.

برای تحقق این دست اهداف باید روند عادی‌سازی روابط با کشورهای دیگر آغاز شود تا پس از رفع مشکلات اقتصادی، به پیشرفت صنایع داخلی کشور برسیم.