صنایع خلاق زیست‌بومی در معرض تهدید
محمدرضا مودودی - رئیس خانه ترویج تجارت جهانی
براساس آمارهای جهانی حوزه انرژی، در سال ۲۰۱۹ (قبل از تشدید محدودیت‌های کرونایی و نیز آغاز جنگ روسیه با اوکراین) میانگین تولید روزانه نفت در جهان حدود ۷۵ میلیون بشکه اعلام شد. باتوجه به اینکه نرخ نفت در همان سال بین ۶۰ تا ۷۰ دلار در نوسان بود، میانگین درآمد حاصل از فروش نفت در جهان حدود ۴ میلیارد و ۸۷۵ میلیون دلار در روز برآورد شد که این درآمد برای یک سال کمتر از ۱۸۰۰ میلیارد دلار بود؛ پس این میزان، کل درآمد همه کشور‌های نفتی در سال ۲۰۱۹ بود.
در مقابل این آمار، براساس برخی گزارشات معتبر جهانی، گردش مالی صنایع نرم، خلاق و محصولات فرهنگی سالانه حدود ۲۷۰۰ میلیارد دلار با توان ایجاد حدود۳۰ میلیون شغل در دنیا گزارش شده که گویای جایگاه و اهمیت این صنایع در اقتصاد جهانی، به‌ویژه در مقایسه با صنعت سودآور نفت است.
درحال‌حاضر حدود ۱۳۰۰ شرکت خلاق، ۶۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان و ۱۵۰۰ شرکت استارت‌آپی در حوزه تولید محتوا در ایران فعالیت دارند که زنجیره تولید زیست‌بوم فناوری و نوآوری ایران را تشکیل می‌دهند، اما متاسفانه سهم ایران از گردش مالی اقتصاد خلاق در جهان، سالانه فقط حدود ۱۰۰ میلیون دلار (کمتر از ۴ هزارم درصد) اعلام شده که سهمی بسیار ناچیز نسبت به جغرافیا، جمعیت و GDP ایران است و شاید مهم‌ترین دلیل این سهم اندک، فرهنگ نفتی حاکم بر اقتصاد کشور باشد که اجازه توجه، اعتنا، رشد و بالندگی به این صنایع را نمی‌دهد.
در حقیقت صنایع دانش‌بنیان و محصولات نرم و خلاق یکی از حوزه‌های پرظرفیت برای احیا و توسعه اقتصادی به‌شمار می‌روند؛ به‌ویژه آنکه می‌توانند عقب‌افتادگی صنعتی را جبران کنند. این صنایع باتوجه به ماهیت درون‌زا و برون‌گرای خود و نیز اتکا به فرهنگ بومی و دانش فردی و نیز هزینه‌های نازل تولید در قیاس با صنایع کارخانه‌ای و اشتغالزایی بالا، از ظرفیت بالایی برای خلق ثروت و توسعه بازارهای بین‌المللی برخوردارند.
براساس برخی طبقه‌بندی‌های سازمان‌های جهانی نظیر آنکتاد، جدا از دانش‌بنیان‌ها و گردشگری، صنایع نرم و خلاق عمدتا به ۴ دسته اصلی تقسیم می‌شوند: میراث فرهنگی، محصولات هنری، محصولات فرهنگی و رسانه‌ای و محصولات مبتنی بر آفرینش‌های کارکردی. اینها صنایعی هستند که خلاقیت و سرمایه فکری به‌عنوان ماده خام در آنها به کار گرفته شده و چرخه‌هایی از ایده‌پردازی خلاقانه، تولید و توزیع کالاها و خدمات را موجب شده‌اند و ظرفیت بالایی به لحاظ درآمدزایی از محل تجارت و حقوق مالکیت معنوی را دارا هستند.
با این حال هنوز هم موانع مهمی بر سر راه توسعه صنایع نرم و خلاق کشور وجود دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
- نبود زنجیره کامل ارزش از خلق ایده تا تولید محصول و از بازار داخلی تا صادرات.
- عدم حضور و تمایل جدی برای پیوستن به زنجیره ارزش جهانی محصولات خلاق که متاسفانه ادامه رویکرد صنایع کارخانه‌ای است و احتمالا همان سرنوشت نامبارک را نیز برای صنایع خلاق رقم خواهد زد.
- نبود بانک اطلاعات جامع از ظرفیت فکری و تولیدی، دانش فنی، گواهینامه‌های بین‌المللی و سایر امکانات و توانمندی‌های صنایع خلاق کشور که برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و توسعه بازارهای صادراتی آنها را میسر سازد.
- تخصص نداشتن مدیریت حوزه صنایع خلاق در توسعه بازارهای صادراتی و تخصیص منابع به‌صورت سلیقه‌ای و بدون پشتوانه تخصصی و کارشناسی در بخش تجاری‌سازی و بین‌المللی‌کردن محصولات خلاق.
- انتخاب بازارهای هدف نادرست و جهت‌گیری غلط مدیران ذی‌ربط برای توسعه صادرات محصولات خلاق.
- بی‌توجهی به وجود یک برنامه منسجم و هدفمند برندسازی در عرصه صنایع خلاق ایرانی که به تولید محتوا و معرفی هرچه بهتر این ظرفیت غنی در کشور و سایر بازارهای بالقوه هدف در دنیا بپردازد.
- کمبود نقدینگی و ضعف بنیه مالی فعالان عرصه صنایع خلاق که نیازمند حمایت و جذب سرمایه‌های داخلی و بین‌المللی برای تولید و عرضه در مقیاس صادراتی هستند.
- شفاف نبود قوانین گمرکی، تعرفه‌ها و ضوابط مالیاتی برای ثبت آمارهای صادراتی محصولات خلاق.
برای رفع این نواقص و کاستی‌ها راهکارهای اجرایی بسیاری وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آنها را می‌توان چنین برشمرد:
- آسیب‌شناسی علل عدم توفیق در بین‌المللی کردن و توسعه صادرات صنایع نرم و خلاق در گام نخست
- توانمندسازی زنجیره تامین صنایع نرم و خلاق با تکیه بر دانش تولیدات صنعتی و تجربیات ارزشمند مدیریت تجاری کشور برای ورود به رقابت‌های جهانی
- ارزیابی صحیح و کارشناسانه تیم توسعه بازار برای انتخاب بازارهای هدف درست
- ایجاد و راه‌اندازی سامانه یکپارچه ارتباطات و اطلاعات در زنجیره ارزش صنایع خلاق
- هویت‌سازی رقابتی و برندسازی در حوزه صنایع نرم و خلاق
- انتخاب شیوه‌های موثر معرفی، مذاکره، جلب مشارکت و جذب سرمایه‌گذار داخلی و خارجی در حوزه صنایع نرم و خلاق
- ایجاد پیوستگی و همبستگی نیاز بازار و سلیقه مشتری با توان تولید و تکمیل و فعال‌سازی چرخه بازخورد ۳۶۰ درجه
