سرمایه‌گذاری آشیانه فناوران را گرم می‌کند
سال‌های زیادی است که کشور با موضوع مهاجرت نخبگان مواجه شده است و این امر را می‌توان به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین معضلات کشور در امر توسعه دانست. معمولا مقصد این نخبگان، کشورهای توسعه‌یافته‌ای بود که در مقایسه با کشور مبدأ از امکانات بیشتر و اقتصاد پویاتری برخوردار بودند. اکنون چند سالی می‌شود که مهاجرت نخبگان به مهاجرت دسته‌جمعی آنها هم رسیده است و در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان راهی کشورهای نه‌چندان توسعه‌یافته می‌شوند.
سال‌های زیادی است که کشور با موضوع مهاجرت نخبگان مواجه شده است و این امر را می‌توان به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین معضلات کشور در امر توسعه دانست. معمولا مقصد این نخبگان، کشورهای توسعه‌یافته‌ای بود که در مقایسه با کشور مبدأ از امکانات بیشتر و اقتصاد پویاتری برخوردار بودند. اکنون چند سالی می‌شود که مهاجرت نخبگان به مهاجرت دسته‌جمعی آنها هم رسیده است و در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان راهی کشورهای نه‌چندان توسعه‌یافته می‌شوند. به گفته چندی پیش بهرام صلواتی، رئیس رصدخانه مهاجرت ایران؛ در مهاجرت فردی، وقتی یک فرد متخصص شاغل در یک شرکت مهاجرت می‌کند، آن شرکت به اندازه یک «فرد» متضرر می‌شود؛ اما وقتی یک شرکت مهاجرت می‌کند، یک ساختار و یک ارزش‌افزایی بزرگ را از دست می‌دهیم. به‌طبع یک «تیم» بسیار قدرتمندتر از یک فرد عملکرد و کارآیی دارد، اگرچه برای افراد متخصص در این کشور زحمت زیادی کشیده شده است تا به تخصص برسند، اما در مهاجرت شرکت‌ها، مسئله و آسیب این است که «زنجیره ارزش» و موارد سخت قانونی و حقوقی که برای تاسیس آن شرکت طی شده است، همه در داخل کشور از بین خواهد رفت.با این مقدمه، صمت به بررسی دلایل اصلی مهاجرت دانش‌بنیان‌ها و راهکارهای جلوگیری از خروج دسته‌جمعی نخبگان پرداخته است.
نقش شتاب‌دهندگان در ماندگاری
شتاب‌دهنده‌ها با جذب سرمایه برای ایده‌پردازان جوان، فرصت‌های فوق‌العاده‌ای را برای هر دوطرف (کارآفرین و سرمایه‌گذار) فراهم می‌کنند و نقش مهمی در به واقعیت پیوستن ایده‌های فناورانه در بازار دارند و همین امر منجر به کاهش ناامیدی از دستیابی به موفقیت استارت‌آپ‌ها می‌شود و به نگهداشت ایده‌ها در کشور کمک می‌کند. مصطفی مکارم، استراتژیست و منتورینگ استارت‌آپی در گفت‌وگو با صمت درباره نقش شتاب‌دهنده‌ها در جلوگیری از مهاجرت شرکت‌ها دانش‌بنیان گفت: یکی از بست‌های مهم در بهره‌گیری از ایده‌های فناورانه در بازار به شکلی وسیع سرمایه‌گذاری است. یک استارت‌آپ یا شرکت دانش‌بنیان زمانی می‌تواند به جایگاه واقعی و مطلوب خود برسد که بتواند برای نیاز اصلی بازار، پاسخ قابل‌اطمینانی داشته باشد. شرکت‌های بزرگ صنعتی و تجاری که به آنها ابرشرکت‌ها و یا نهنگ‌های اقتصادی هم می‌گویند، زمانی وارد بازی جدی اکوسیستم نوآوری می‌شوند که بتوانند تقاضای واقعی را از بدنه نوآوری برای پاسخ به نیازها پیدا کنند، از این مرحله به بعد سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌ها توجیه اقتصادی پیدا می‌کند. بی‌شک یک استارت‌آپ زمانی برای یک شتاب‌دهنده ارزشمند می‌شود که که آن شتاب‌دهنده بتواند طبق پروتکلی، خروجی مشخصی داشته باشد.
جذب‌سرمایه‌گذار، رمز پیروزی
به‌گفته مکارم، شتاب‌دهنده زمانی به سود می‌رسد که استارت‌آپ آن به‌میزانی از رشد رسیده باشد که بتواند با دست‌کم ۱۰ الی ۲۰ برابر سرمایه‌گذاری روز اول، سهام خود را خارج کند. این اتفاق زمانی می‌افتد که این استارت‌آپ را به یک غول اقتصادی بزرگ معرفی کرده و سهام خود را فروخته باشد. بنابراین، شتاب‌دهنده‌ها نقش مهمی در جلوگیری از خروج یا مهاجرت فناوران ایده‌محور به‌صورت گروهی دارند. وی افزود: متاسفانه باوجود فعالیت شمار زیاد شتاب‌دهنده‌ها، چون هنوز این چرخه در کشور شکل نگرفته است، نتوانسته‌اند در این بازی نقش واقعی و عینی ایفا کنند. دلیل آن، این است که هنوز بزرگان اقتصاد در کشور وارد این عرصه نشده‌اند؛ اما خبر خوش اینکه، به‌تدریج شاهد ورود فعالان بزرگ اقتصادی به اکوسیستم نوآوری هستیم.
فناوری، نجات‌بخش کشور
وی بااشاره به اهمیت اکوسیستم نوآوری در آینده کشور گفت که راه نجات و موفقیت کشور از مسیر کاربرد فناوری در صنعت و اقتصاد می‌گذرد و باید نسبت به فناوری و اکوسیستم نوآوری در کشور خوش‌بین باشیم، چراکه راهی جز خوش‌بین بودن به این اکوسیستم نداریم. باتوجه به مسیر اقتصاد جهان، هر کشوری محکوم به استفاده از نوآوری است. باتوجه به اتفاقات اخیر، شاهد این هستیم که کم‌کم عرصه‌های واقعی کشور به دوران استفاده واقعی از نوآوری و فناوری نزدیک می‌شوند. بی‌شک با ورود شرکت‌های بزرگی مثل مس، نفت و فولاد به عرصه نوآوری، فناوری به آغاز دوران خود رسیده است. می‌توان گفت یکی از دلایل اصلی توسعه فناوری در هر جامعه تحریم است و با کمی تدبیر، می‌توان سرمایه‌های فناورانه را نه‌تنها در کشور نگه داشت، بلکه می‌توان با سرعت بیشتری به حل معضلات پرداخت. در نتیجه، با ورود شرکت‌های بزرگ اقتصادی و تزریق منابع مالی واقعی، به‌تدریج یک بستر بازار واقعی در اکوسیستم نوآوری شکل می‌گیرد و سرعت توسعه نوآوری بالا می‌رود و با افزایش سرعت توسعه نوآوری، موفقیت شرکت‌ها تنها به خریدن شرکت‌های کوچک با حوزه نوآوری بالا منوط می‌شود. این کار از دست شتاب‌دهنده‌ها برمی‌آید، اگر این چرخه از ابتدا درست شکل بگیرد، نقش شتاب‌دهنده‌های تخصصی بیشتر می‌شود. به‌گفته مکارم، یکی از مجموعه‌های دیگری که نقش مهمی در پیشرفت یک استارت‌آپ دارد، «استارت‌آپ استودیو» هستند که امکانات بهتری نسبت به شتاب‌دهنده‌ها به مجموعه‌های فناورانه می‌دهند. در استارت‌آپ استودیوها سفارش‌دهنده و خریدار یکی هستند و پروژه‌ها در یک فرآیند کنترل‌شده بیشتری قرار می‌گیرند، به‌همین‌دلیل قدرت استارت‌آپ استودیوها می‌تواند از شتاب‌دهنده‌ها بیشتر باشد. وی بااشاره به اینکه رسیدن یک استارت‌آپ به مرحله دانش‌بنیان به‌معنای شکوفایی نیست، گفت: دانش‌بنیان شدن استارت‌آپ‌ها الزامی در شکوفایی آنها ندارد. در واقع، استارت‌آپ‌ها به مرحله دانش‌بنیانی می‌رسند، اما رسیدن به مرحله خروجی شتاب‌دهنده، در کشور کم اتفاق می‌افتد. برای رسیدن به این مرحله، باید خریدار واقعی به‌عنوان بازیگر تاثیرگذار حضور داشته باشد. برای مثال، اینستاگرام نتیجه موفق خریدن یک استارت‌آپ از طریق شرکت بزرگی به نام فیس‌بوک است. اگر فیس‌بوک، اینستاگرام را نمی‌خرید، هیچ‌گاه به موفقیت امروز اینستاگرام نمی‌رسیدیم. در غیر این صورت، تبدیل شدن به دانش‌بنیان در کشور فرآیند چندان دشواری نیست؛ اما اینکه همه دانش‌بنیان‌ها تبدیل به شرکتی بزرگ با اثرگذاری ویژه در بازار شوند، مهم است که معمولا در ایران به‌ندرت اتفاق افتاده است.
فروش، یک برگ‌برنده
وی درباره اهمیت سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌ها به‌عنوان یکی از راه‌های جلوگیری از مهاجرت شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: نیازمند خرید واقعی استارت‌آپ از سوی شرکت‌های بزرگ هستیم. در کشور استارت‌آپ‌های خوب زیادی داریم که توانایی فروش محصولات خود را نداشتند. بنابراین، مشکل در فروش است، نه سرمایه‌گذاری. تنها باید حلقه زنجیری که در انتها باعث موفقیت استارت‌آپ می‌شود، وجود داشته باشد تا فرآیند سرمایه‌گذاری هم اتفاق بیفتد.
دولت به کسب‌وکارهای خصوصی بها بدهد
رئیس دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران درباره اهمیت آموزش‌های لازم از سوی فضای آکادمیک به صاحبان کسب‌وکار برای نگهداشت نیروی انسانی در کشور و پیشگیری از مهاجرت نیروی کار ماهر به صمت گفت: ارتباط دوسویه دانشگاه با صنعت در اکوسیستم دانش‌بنیان ضروری است. جهانگیر یداللهی‌فارسی گفت: برای توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان و جلوگیری از خروج افراد ماهر و نخبگان از کشور باید به کسب‌وکارهای خصوصی پر و بال بیشتری داد.
چرا شکست می‌خورند؟
یداللهی‌فارسی گفت: آمارها نشان داده است درصد بالایی از کارآفرینان در ۳ یا ۵ سال نخست فعالیت شکست می‌خورند و از دور خارج می‌شوند. این امر دلایل مختلفی دارد، از جمله اینکه نیاز بازار از سوی صاحبان کسب‌وکار به‌درستی تشخیص داده نشده یا در روند طراحی محصول، نکات در نظر گرفته شده برای فروش به‌درستی هدف‌گذاری نشده است. همچنین، کمبود نیروی کار کارآمد و مشکل تامین مالی از دیگر دلایل شکست و فروپاشی کارآفرینان در ابتدای مسیر است. بنابراین دانشکده کارآفرینی مکانی است که می‌توان روی آن به‌عنوان مرکزی حساب باز کرد که به نگهداشت نیروی کار ماهر و تحصیلکرده برای بازار کار می‌پردازد.
پلی در مسیر دانش‌بنیان شدن
وی بااشاره به فعالیت‌های دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران گفت: دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری در چند رشته کارآفرینی دانشجو می‌پذیرد و در کنار آموزش‌های آکادمیک، برنامه‌های کاربردی هم در قالب آموزش و تمرین برای صاحبان کسب‌وکارها، مدیران شرکت‌های دانش‌بنیانی برگزار می‌کنیم که جزو آموزش‌دیدگان خارج از دانشگاه محسوب می‌شوند. علاوه بر آن، یک‌سری برنامه‌هایی با عنوان ماینر کارآفرینی برای دانشجویان سایر رشته‌های دانشگاه تهران برگزار می‌کنیم. در حقیقت، یکی از اهداف مهم راه‌اندازی دانشکده کارآفرینی بکارگیری نیروی ماهر در فضای شغلی کشور در راستای حل معضلات اصلی جامعه است. همچنین، جوانان نخبه‌ای که می‌خواهند کسب‌وکار خصوصی خود را راه بیندازند، باید از مسیر دانش‌بنیان شدن عبور کنند تا بتوانند برای خود و افراد کمترتحصیلکرده شغل ایجاد کنند؛ سیاست‌های شکل‌گیری دانشکده کارآفرینی این است که مسیر دانش‌بنیان شدن را برای این افراد هموارتر کند.
شناخت بازار را به دانشجویان یاد می‌دهیم
وی بااشاره به اینکه دروس مجزایی در دانشکده کارآفرینی برای شناخت بازار ارائه می‌شود، گفت: در زمینه شناخت بازار، درسی به نام شناخت فرصت‌ها با منابع به‌روز آموزش داده می‌شود که به شناسایی فرصت‌ها و ایده‌های کارآفرینی پرداخته می‌شود. در واقع، در این درس با تکنیک‌ها و روش‌های جدید، دانشجویان یاد می‌گیرند که چگونه به نیاز بازار پاسخ بدهند یا نیازهای در حال ظهور را شناسایی کنند. شناسایی فرصت‌ها و ایده‌های کارآفرینی با استفاده از تحلیل بازار صنعت باید انجام شود که دانشجویان و کارآفرینان می‌توانند در قالب این آموزش‌ها با کارآفرینان برتر در صنعت کشور ارتباط داشته باشند و شرکت‌های فعال داخل کشور را تحلیل کنند و تجربیات موفق کشورهای پیشرو در این زمینه را در مقایسه با خود قرار دهند. در واقع، با ارائه گزارش در کلاس‌ها، برنامه‌ها و جشنواره‌هایی که در طول سال برگزار می‌شود، می‌توانند خود را در بستری واقعی به نقد بگذارند و ضعف‌های‌شان را شناسایی کنند تا علاوه بر افزایش مهارت و توانایی در راه‌اندازی یک کسب‌وکار، شانس موفقیت‌شان افزایش پیدا کند.
کار را به دانشگاه‌ها و دانش‌بنیان‌ها بسپارید
وی در انتها یادآور شد: به‌اعتقاد من، حل معضلات بزرگ کشور نظیر کم‌آبی، خشکسالی، فقر و بیکاری باید از مسیر دانشگاه‌ها و دانش‌بنیان‌ها بگذرد. اگر این مسائل در دانشگاه‌ها، موضوع آموزش و پژوهش باشد و راه‌حل‌های موجود در فضای آکادمیک از سوی نخبگان تحلیل شود، هم می‌توانیم به ایجاد یک راهکار علمی و مطمئن امیدوار باشیم و هم نیروی انسانی ماهر و نخبه را در کشور نگه داشته‌ایم. در اصل، ما باید برای پاسخ به این مسائل دانشجویان را تربیت کنیم. اگر این حرکت توسط دانشگاه‌ها، دولت و صنعت درست پیش برود، در ۲ برنامه پنج‌ساله، کشور از مشکلات مذکور عبور می‌کند و دیگر دغدغه اشتغال، بیکاری و رفاه را نخواهد داشت.
سخن پایانی
به‌گفته برخی از کارشناسان، محصولات دانش‌بنیان‌ها، اگر مربوط به خدمات و نیازهای عمومی کشور است، باید پشتیبانی کامل دولت را داشته باشد تا با یک شیب مناسب توسعه پیدا کند و به بازدهی اقتصادی مطلوب برسد؛ اگر هم این مربوط به نیازهای غیرعمومی است، اما برای کسب‌وکارها کاربردی و اثرگذار است، باید از تسهیلات مناسب با تنفس سه‌ساله برخوردار شود تا دانش‌بنیان‌ها انگیزه کافی برای فعالیت داشته باشند و از نظر اقتصادی هم نفع لازم را ببرند.
