سیدمحمد موسوی بااشاره به مذاکرات هیات ایرانی با پتروف اوگینو، رئیس آژانس فدرال صنایع منابع‌معدنی روسیه تصریح کرد: باتوجه به توانمندی طرف روس در عرصه معادن، در این مذاکرات مقرر شد که از دانش فنی روسیه در راستای هوشمندسازی معادن و ماشین‌آلات حفاری استفاده کنیم. وی در ادامه یادآور شد: این مذاکرات در آینده نزدیک به تفاهمنامه همکاری دوجانبه منجر خواهد شد.

این موضوع بهانه‌ای شد تا در گزارش امروز صمت دوباره موضوع هوشمندسازی را موردبررسی قرار دهیم و به این موضوع بپردازیم که ضرورت هوشمندسازی در شرایط امروز معدن در کشور ما چقدر است و آیا استفاده از فناوری‌های نوین فرصت اشتغال نیروی کار را محدود نخواهد کرد؟

آنچه در ادامه می‌آید، نظرات مهدی لطفی‌اصل و کاظم بروسمند ۲ تن از کارشناسان و فعالان حوزه معدن در این زمینه است.

اولویت معدنکاری

مهدی لطفی‌اصل ـ کارشناس و فعال معدنی: امروزه یکی از ابزارهای مهم در صنعت، کشاورزی و معدن استفاده از دستگاه‌های هوشمند و سامانه‌های مانیتورینگ در راستای افزایش راندمان عملکرد و بهینه‌سازی فعالیت‌های اجرایی است. در بخش معدن نیز از سال‌های گذشته استفاده از فناوری‌های نوین و همچنین هوشمندسازی روند فعالیت‌های معدنی از جمله اکتشاف، استخراج، بارگیری و ترابری، دستگاه‌های ایمنی و... عملیاتی و اجرایی شده است. مشخص است که استفاده از دستگاه‌های هوشمند باعث افزایش راندمان فعالیت‌های معدنی و متناظر با آن کاهش صدمات و آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های معدنی خواهد شد. بنابراین، استفاده از سامانه‌های هوشمند و تجهیز معادن به ابزار و تجهیزات هوشمند باید جزو اولویت‌های فعالیت‌های معدنی قرار گیرد.

هوشمندسازی و اشتغال

این موضوع که استفاده از سامانه‌های نوین و هوشمندسازی معادن باعث کاهش اشتغال در مناطق کمتربرخوردار می‌شود که بیشتر نیروی انسانی غیرمتخصص خود را از اهالی مناطق محل وقوع معادن انتخاب می‌کنند، به‌نظر من، گزاره صحیحی نیست، چرا که در بحث هوشمندسازی معادن نیاز به تکنسین‌ها و اپراتورهای آشنا به مباحث معدنی و الکترونیکی و رایانه‌ای کاملا مشهود و موردنیاز است. بنابراین، با برگزاری دوره‌های تخصصی در این زمینه و آموزش پرسنل معادن، می‌توان عملکرد پرسنل را ارتقا داد و ضمن افزایش راندمان فعالیت‌های معدنی با استفاده از دستگاه‌های هوشمند، سطح ایمنی در معادن را افزایش داد و به‌تبع آن، شاهد کاهش آسیب‌ها و صدمات ناشی از فعالیت‌های معدنی بود.البته استفاده از دستگاه‌های هوشمند دارای مزایا و معایبی است، اما در بحث فعالیت‌های معدنی مزایای استفاده از این سیستم‌ها آنقدر کاربردی و موردنیاز است که وجود اندک معایب موجود، تاثیری در استفاده از آن ندارد.

آموزش و دانشگاه

در مبحث آموزش دانشگاهی باید موضوع آموزش دانشجویان معدن سمت‌وسوی اجرایی و عملیاتی به خود گیرد. یعنی علاوه بر آموزش تئوری مباحث معدنی باید دوره‌های بازدید از معادن به‌صورت مستمر و کاربردی توسط دانشگاه‌ها اجرایی شود. همچنین، ضروری است آموزش دانشجویان معدن به‌منظور کاربرد و پیاده‌سازی دستگاه‌های هوشمند و یادگیری اپراتوری این سیستم‌ها در دستور کار باشد. به‌نظر می‌رسد که در راستای هماهنگ‌سازی فعالیت‌های معدنی با تغییرات گسترده جهانی در این زمین، ضرورت تغییر نگرش از بحث آموزش سنتی به‌سمت آموزش نوین و کاربردی اجتناب‌ناپذیر است. این موضوع اگرچه سبب کاهش نیازمندی معادن به نیروی کار سنتی خواهد شد و در بیشتر معادن شاید شاهد تعدیل نیروی انسانی که اکثرا از مناطق روستایی محل وقوع معادن هستند، باشیم، اما مزایای استفاده از روش‌های نوین در فعالیت‌های معدنی به‌قدری است که می‌تواند اثرات منفی و زیانبار آن را تاحدودی مرتفع کند. افزایش راندمان و بهره‌وری معادن و صنایع‌معدنی و همچنین کاهش خطرات و آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های معدنی از عمده‌ترین مزایای استفاده از روش‌های نوین معدنکاری به‌شمار می‌روند. همچنین، باتوجه به اینکه آموزش نیروی انسانی در راستای استفاده از فناوری‌های نوین جزو پیش‌نیازها و ملزومات این روش است و به‌تبع آن، این آموزش نیازمند دوره‌ای چندین ساله است، بنابراین معادن بزرگ و متوسط‌مقیاس می‌توانند با همکاری شرکت‌های دولتی از جمله سازمان ایمیدرو و سازمان نظام‌مهندسی معدن کشور و همچنین دانشگاه‌های سطح کشور، دوره‌های آموزشی مرتبط را برای کارکنان و پرسنل معدنی خود برای تربیت تکنسین و اپراتور برگزار کنند. در این صورت اثرات منفی تعدیل نیروی انسانی نیز به‌طرزچشمگیری کاهش خواهد یافت.

افزایش یا کاهش تعارضات

به‌نظر می‌رسد، در صورت اجرایی شدن پیشنهاد فوق می‌توان اطمینان حاصل کرد که تعارضات محلی نه‌تنها روند افزایشی نداشته باشد، بلکه رو به کاهش هم بگذارد. از سوی دیگر، به‌گمان من، دلیل عمده وجود معارضان محلی، موضوع اشتغال یا عدم‌اشتغال ساکنان منطقه نیست، بلکه عدم‌تخصیص منابع حاصل از فعالیت‌های معدنی به مناطق وقوع معادن است، در صورتی‌ که درآمدهای حاصل از معادن طبق قانون معادن و آیین‌نامه اجرایی آن در مناطق روستایی محل وقوع معادن هزینه شود و سرمایه‌گذاری اصولی در بحث توسعه و ایجاد زیرساخت‌های این مناطق عملیاتی و واحدهای صنایع‌معدنی در این مناطق احداث شود، شاهد توسعه زنجیره صنایع معدنی پایین‌دستی در این مناطق باشیم و در یک نگاه کلی، افراد محلی اثرات مثبت فعالیت‌های معدنی را در زندگی اجتماعی و اقتصادی خود به‌عینه مشاهده می‌کنند، در این صورت می‌توان با قطعیت اعلام کرد که چیزی به‌عنوان معارض محلی نخواهیم داشت.

پیشرفت‌های باورنکردنی

درحال‌حاضر کشورهای معدنی مطرح دنیا با سرعتی باورنکردنی در حال ایجاد، توسعه و گسترش استفاده از فناوری‌های نوین و هوشمندسازی از جمله استفاده از رباتیک در مبحث ایمنی معادن به‌ویژه معادن زیرزمینی زغال‌سنگ هستند. برای مثال، با استفاده از این فناوری پیش از حضور پرسنل معدن میزان ایمنی این شکل از معادن از نظر وجود گازهای خطرناک و دیگر اشکال خطرات احتمالی کنترل می‌شود یا از وسایل نقلیه خودران برای کاهش آسیب‌ها و خطرات احتمالی و بالا بردن دقت عمل ماشین‌آلات معدنی استفاده می‌شود یا پهپادها برای انجام عملیات نقشه‌برداری از معادن به کار می‌رود.

محاسبه میزان ذخایر در مناطق پرخطر به‌جای نیروی انسانی و جایگزینی این شکل از فناوری در مبحث نظارت و کنترل، استفاده از دستگاه‌های مانیتورینگ برای کنترل میزان مواد معدنی جابه‌جا شده و در نهایت استفاده از هوش‌مصنوعی به‌منظور هشداردهی برای مواقعی که امکان بروز ناهنجاری و خطرات احتمالی در هنگام انجام عملیات معدنکاری و فرآوری وجود دارد، از دیگر کاربردهای مهم هوشمندسازی در معادن است.

اولویت‌های نوین

در نهایت باید گفت که تطبیق فعالیت‌های معدنی با فناوری‌های نوین و هوشمندسازی آنها و تربیت نیروی متخصص در راستای فعالیت در این زمینه جزو اولویت‌های معدنکاری نوین به‌شمار می‌آید و باید ترتیبی اتخاذ شود که مسیر فعالیت‌های معدنی به‌سمت استفاده از این فناوری‌های نوین حرکت کند.

شاهراه شکوفایی اقتصاد

کاظم بروسمند ـ کارشناس و فعال معدنی: امروزه بهره‌برداری اصولی و استفاده بهینه از منابع‌معدنی سهم قابل‌توجهی در رشد و شکوفایی اقتصادی کشورهای توسعه‌یافته و در حال ‌توسعه دارد. یکی از خصوصیات بارز ذخایر معدنی دنیا و کشور ایران، پراکندگی آنها در مناطق مختلف اقلیمی است. همین موضوع سبب ایجاد فرصت اشتغال در مناطق مختلف دنیا و پراکندگی صنعت معدنکاری و صنایع وابسته شده و به‌این‌ترتیب، سهم قابل‌توجهی از میزان ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در مناطق دور از مراکز استان‌ها را به خود اختصاص داده است.با کاهش عیار ذخایر معدنی و افزایش عمق معدنکاری و همچنین افزایش تقاضا برای مواد معدنی بهره‌برداری اصولی و کنترل هزینه‌های معدنی و لزوم تولید با هزینه‌های تمام‌شده پایین سبب شده است که این صنعت به‌سمت استفاده از تکنولوژی‌های نوین و هوشمندسازی عملیات معدنی گام بردارد و به این ترتیب، استفاده از ماشین‌آلات و ابزارآلات مدرن و هوشمند با قابلیت تولید بهنگام داده و مکانیزاسیون عملیات معدنی قوت گرفته است.

تهدید یا فرصت

استفاده از تکنولوژی و هوشمندسازی عملیات معدنی از ۲ منظر قابل‌بررسی است.اول اینکه استفاده هوشمندسازی و مکانیزاسیون عملیات معدنی باعث کاهش استفاده از نیروی انسانی در این معدنکاری خواهد شد که این امری طبیعی است، اما نمی‌توان به‌طورقطع گفت این ارتباط مستقیم است. دیگر اینکه استفاده از تکنولوژی و هوشمندسازی معادن می‌تواند علاوه بر ایجاد شرایط ایمنی بهتر، باعث افزایش تولید، توجیه اقتصادی برخی پروژه‌های معدنی غیرفعال، توسعه صنایع وابسته به تولید و ایجاد زنجیره ارزش شود؛ به‌طورمثال، راه‌اندازی کارخانه‌های فرآوری مواد معدنی که خود باعث ایجاد اشتغال بیشتر خواهد شد. بنابراین، اگرچه هوشمندسازی یک تهدید برای بکارگیری نیروی انسانی محسوب می‌شود، اما در سوی مقابل، با توسعه فعالیت‌های معدنی، خود یک فرصت برای ایجاد اشتغال پایدار است. در این‌باره، سیاست‌ها و اهداف استفاده از هوشمندسازی و تکنولوژی‌های روز مشخص‌کننده این فرصت‌ها و تهدیدها است.

کارآمدتر کردن نیروی انسانی

باتوجه به اینکه استفاده از هوشمندسازی در معادن نیازمند نیروی انسانی متخصص است، این فرصت برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی فراهم است تا با آموزش‌های لازم بتوانند در زمینه پیاده‌سازی برنامه هوشمندسازی معادن نقش موثری داشته باشند که این موضوع تهدیدی برای جامعه کارگری و اپراتوری معادن محسوب می‌شود، اما از طرفی این افراد خود می‌توانند تحت آموزش قرار گیرند و در سطوح مختلف تکنولوژی معدنی بکارگیری شوند. به‌طبع با کاهش استفاده از نیروی کارگری به‌ویژه در مناطق دوردست، شاهد اعتراضات محلی خواهیم بود که همان‌طور که در بالا اشاره شد، می‌توان با راه‌اندازی کارگاه‌های آموزشی در چنین مواردی از ظرفیت‌های منطقه‌ای به‌نحو بهتری بهره‌مند شد. در این‌باره به‌تازگی در برخی شرکت‌های خصوصی این موضوع عملیاتی شده و با راه‌اندازی کارگاه‌های آموزشی در زمینه حفاری اکتشافی با تکنیک‌های به‌روز، زمینه اشتغال برای بومیان مناطق معدنی فراهم‌ شده است.

امروزه در معادن بزرگ دنیا استفاده از مهندسان و کارشناسان متخصص در حوزه اپراتوری ماشین‌آلات و تجهیزات مرسوم شده است و به‌نوعی با کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری و به‌تبع آن، کاهش نرخ تمام‌شده تولید از معادن و افزایش تولید، صنایع پایین‌دستی نیز توسعه داده‌شده که این موضوع سبب رونق اقتصادی و ایجاد رضایت عمومی و ایجاد بسترهای مناسب برای فعالیت بومیان و نیروی انسانی در این معادن شده است.

بنابراین برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری صحیح در استفاده از تکنولوژی نوین و هوشمندسازی معادن می‌تواند فرصتی برای رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال باشد، نه یک تهدید.

سخن پایانی

اهمیت مقوله‌هایی مانند هوشمندسازی بر کسی پوشیده نیست، اما آنقدر عرصه بر تولیدکننده‌ها، چه صنعتی و چه معدنی، تنگ ‌شده است که آن‌چنان تمایلی برای ورود به این مباحث ندارند.به‌عبارت‌دیگر، درحال‌حاضر معادن کوچک در کشور آنقدر گرفتار مسائل ابتدایی و پیش‌پاافتاده شده‌اند که می‌توان گفت دغدغه اصلی آنها هوشمندسازی نیست، در صورتی ‌که به‌گمان نگارنده، این اقدام نیاز امروزه هر فعالیت اقتصادی، از جمله معدن و صنایع‌معدنی است، البته شکی نیست که با بهبود شرایط و تامین زیرساخت‌های لازم، معدنکاران حتی در معادن کوچک و متوسط، به‌سرعت مسیر خود را تغییر می‌دهند و امید است به‌زودی شاهد این تغییر جهت باشیم.