اندر معایب خام‌فروشی نفت
منوچهر محمدشمیرانی کارشناس ارتباطات
منابع نفتی موجود در ایران و دیگر کشورهای نفتخیز جهان، محدود است و با روند رو به افزایش استخراج نفت و گاز، شاید تنها حدود ۸۰ سال دیگر منابع نفتی برای استخراج در زمین باقی مانده باشد.
به‌جرأت می‌توان گفت، از بین بیش از 10 کشور بزرگ تولیدکننده نفت در جهان، تنها کشور نروژ ـ که دارای ساختار سیاسی و تاریخی کاملا متفاوتی با سایر کشورها ـ است موفق شده، به شیوه‌ای متفاوت و معقول، درآمدهای نفتی خود را مدیریت کند. دلیل اصلی این موفقیت، می‌تواند پذیرفتن این حقیقت باشد که منابع نفتی و درآمد ناشی از فروش نفت را، متعلق به بخشی از جامعه یا نسل کنونی نمی‌دانند. نروژی‌ها، نفت را متعلق به همه مردم می‌دانند و بیشتر این درآمد را، در صندوق بازنشستگی دولت و برای رفاه مردم خود پس‌انداز می‌کنند.
در حالی که در کشور ما، توجه لازم در دهه‌های اخیر، برای تغییر مسیر از خام‌فروشی نفت به پردازش و تولید محصولات جدید از نفت نشده است و در عمل نیز، شاهد آن هستیم حتی درآمدهای کلان نفتی در بعضی مقاطع، گره چندانی از کار فروبسته توسعه کشور بازنکرده است، باز هم، اهمیت برقراری ارتباطات بین‌المللی با جهان و جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای بازسازی و احداث پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌های جدید را نادیده می‌گیریم.
مصیبت خام‌فروشی
تردیدی نیست اقتصاد کشوری که فقط متکی به درآمد ناشی از فروش نفت خام باشد، استفاده از ظرفیت‌های موجود دیگر را محدود می‌کند. واردات فرآورده‌ها و محصولات نفتی موردنیاز کشور، با ۱۰برابر نرخ ارزبری، مصیبتی برای کشور محسوب خواهد شد. انگیزه جوانان برای کارآفرینی و ایجاد فرصت شغلی را از بین خواهد برد و موجب فرار مغزها و ناکامی نخبگان کشور می‌شود. با افزایش نرخ نفت، حجم واردات افزایش پیدا می‌کند که به تولید ملی آسیب می‌زند و با کاهش نرخ آن، بودجه عمرانی کاهش پیدا کرده و دولت، قادر به پرداخت بدهی خود به پیمانکاران نخواهد شد.
این وضعیت، در حالی است که اقتصاد متکی به فروش گاز و نفت خام، خلاف آموزه‌های عقلی، منطقی و اقتصادی است و در نهایت، موجب فقیر شدن ملت و نیازمند شدن به دیگران خواهد شد، در حالی که قرآن کریم، ملتی را که معاش و رفاه مناسب نداشته باشد، به « فقیر » ـ کسی که ستون فقراتش شکسته است ـ تعبیر می‌کند و می‌فرماید: اگر می‌خواهید ستون فقرات جامعه سالم باشد، باید اقتصاد جامعه، سالم باشد. یا حضرت علی (ع) گفته است کشوری که آب و زمین دارد و باز محتاج دیگری است، از رحمت خدا به دور است. بعید نیست اشاره ایشان به کشورهایی باشد که نفت، آب، منابع‌طبیعی و زیرزمینی فراوان دارند و در اثر سوءتدبیر، مردمان‌شان روزگار را به‌سختی می‌گذرانند.
جز نروژ، بسیاری از کشورها مانند عربستان، امارات و... با درک این نکته مهم تلاش کرده‌اند با گسترش صنایع پتروشیمی، وابستگی خود را به درآمدهای نفتی کاهش دهند و از طریق توسعه صنعت گردشگری، حتی به درآمدهایی بالاتر و بیشتر از درآمدهای نفتی دست پیدا کنند.
توسعه صنایع پتروشیمی
در حالی که کشور ما، به‌دلیل تحریم‌ها و عدم‌پیش‌بینی‌های لازم از گذشته تا به حال، نفت خود را با نرخ پایین به چین می‌فروشد،اما به‌دلیل افزایش نیاز صنایع راهبردی مانند: خودروسازی، ساختمان‌سازی، رنگ و رزین، نساجی و پزشکی به محصولات شیمیایی و پلیمری، چین به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی صنعت پتروشیمی جهان، سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی برای توسعه پالایشگاه‌های نسل سوم و صنایع تولیدکننده مواد شیمیایی و پلیمری انجام داده است. در حقیقت، افزایش حجم تولید صنایع پتروشیمیایی این کشور ـ که به‌دلیل تلاش برای خودکفایی در تولید مواد شیمیایی و تکمیل زنجیره ارزش صورت گرفته ـ موجب افزایش تقاضای جهان برای نفت خام نیز شده است.
از سوی دیگر، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم از ذخایر نفت خام خود و فروش آن، با هدف تامین مالی طرح‌های توسعه‌ای صنعت پالایشی و پتروشیمی خود استفاده می‌کنند. این امر، یک همسویی راهبردی برای همکاری در بخش پالایش و پتروشیمی است که می‌تواند بهبود روابط چین و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را به‌دنبال داشته باشد.
به‌همین‌دلیل، می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین تغییرات در صنعت پتروشیمیایی، ظهور چین و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، به‌عنوان قطب‌های اصلی تولید و مصرف این محصولات بوده است. به‌همین‌دلیل، با تبدیل چین به یکی از مراکز اصلی تولید و مصرف محصولات پتروشیمیایی افزایش چشمگیری داشته است. این افزایش، در ابتدا به تولید کالاهای ارزان‌نرخ مانند پوشاک و مبلمان کمک و پس از آن، برتری صادراتی چین در بازارهای جهانی را تقویت کرد. به هر روی، آیا زمان آن نرسیده است کشور ایران نیز، به‌جای خام‌فروشی نفت، تمرکز خود را روی احداث و گسترش صنایع پالایشی و پتروشیمیایی بگذارد و تا آن زمان، دست‌کم همانند کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، ضمن فروش نفت خام، فعالیت‌های پتروشیمیایی خود را افزایش دهد و از امتیاز دوستی با کشور چین و به‌جبران فروش نفت ارزان به این کشور، برای احداث صنایع پالایشی و پتروشیمیایی، به‌نفع رفاه مردم ایران استفاده کند؟!
