دودی که از بازار قاچاق بلند می‌شود
تولید در کشور همواره با سختی‌های بسیاری همراه است و در این‌باره تولید دخانیات هم معضلات خود را دارد. عنوان می‌شود فاصله بین نیاز بازار و تولید داخل، حدود ۱۲ میلیارد نخ سیگار است که با قاچاق تامین می‌شود.
بازار تقاضای کشور سالانه حدود ۷۵ میلیارد نخ سیگار است (البته آمار غیررسمی حکایت از بازار حدود ۱۰۰ میلیاردی دارد.) که از این مقدار، حدود ۶۳ میلیارد نخ در داخل و از سوی شرکت‌های فعال در کشور تولید و باقیمانده آن از مجرای غیررسمی تامین می‌شود. چرا تولید مطابق با نیاز بازار نیست؟
فاصله تولید و نیاز بازار
محمدرضا تاجدار از فعالان دخانیات درباره وضعیت تولید و قاچاق دخانیات در کشور به صمت گفت: تولید دخانیات در کشور پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. در سال ۱۴۰۰ افزون بر ۶۳ میلیارد نخ سیگار از سوی تولیدکنندگان داخلی چه با برند ایرانی و چه بین‌المللی تولید شد. براساس برآوردهای انجام‌شده از بازار تقاضا، نیاز کشور ۷۵ میلیارد نخ و فاصله تولید و نیاز بازار ۱۲ میلیارد نخ سیگار است.
وی افزود: با توجه به اینکه واردات دخانیات به کشور تقریبا صفر است می‌توان نتیجه گرفت این ۱۲ میلیارد نخ از طریق قاچاق وارد بازار کشور شده و تامین می‌شود. او ادامه داد: البته بررسی آماری در حوزه میزان دقیق مصرف سیگار در کشور از سوی نهادهای متولی انجام نشده است.
این فعال صنعت دخانیات تصریح کرد: آمار منتشرشده براساس مشاهده میدانی و برآوردهایی است که از بازار کشور می‌شود.
مشکلات تولید
تاجدار در پاسخ به این پرسش که چرا تولید به میزان نیاز بازار انجام نمی‌شود، گفت: این مسئله به موضوع‌های گوناگونی برمی‌گردد. به‌عنوان مثال، اگر تخصیص و تامین ارز به‌موقع انجام نشود مانند آنچه در سال ۹۷ رخ داد، تولید داخلی کشور کاهش پیدا می‌کند و در مقابل، کالای قاچاق جایگزین آن می‌شود.
وی با اشاره به چالش دوم، اظهارکرد: از سوی دیگر، اگر عوارض و مالیات غیرکارشناسی افزایش پیدا کند که بارها این امر رخ داده و پیشنهادهایی از سوی نمایندگان خانه ملت برای حوزه دخانیات تدوین شده، سبب می‌شود فاصله قیمتی تولیدات داخل با کالای مشابه خارجی بالا باشد و در واقع سیگارهایی که از طریق قاچاق تامین می‌شود، ارزان‌قیمت‌تر از محصولات داخلی در بازار تمام شود.
این کارشناس دخانیات اضافه کرد: امسال عوارض و مالیات برای تولیدکنندگان داخلی حدود ۳۰ درصد بود و برای شرکت‌های فعال بین‌المللی که در کشور فعالیت دارند بین ۴۵ تا ۴۷ درصد. با توجه به تحریم و تامین مواد اولیه موردنیاز و نرخ آنها، محصولات با هزینه خیلی بالاتر به‌دست تولیدکنندگان داخلی می‌رسد؛ بنابراین فاصله قیمتی بین تولیدات داخل و خارج زیاد می‌شود.
قاچاق عمده
تاجدار با بیان اینکه برخی برندهای مشهور در بازار هستند که تعیین‌تکلیف نشده‌اند، اظهار کرد: ۱۰۰ درصد سیگارهای بعضی برندهای خارجی مانند مارلبرو با قاچاق وارد می‌شود و در اتوبان‌ها تا فروشگاه‌ها به‌طور عمده در حال عرضه و فروش است. نهادی هم با این افراد برخورد نمی‌کند در حالی‌که حتی یک نخ هم از مجرای رسمی وارد نشده است.
او عنوان کرد: برآوردها این است که از ۱۲ میلیارد نخ سیگار قاچاق، ۵ میلیارد مربوط به این برند است.
مدیریت بازار از سوی خارجی‌ها
تاجدار در پاسخ به این پرسش که با توجه به تفاوت مالیات و عوارض برای شرکت‌های تولیدکننده داخلی و خارجی فعال در کشور آیا فعالیت برای این شرکت‌های خارجی صرفه اقتصادی دارد، گفت: عموما سیگارهایی که به کشور قاچاق می‌شود به‌استثنای مارلبرو در محدود قیمتی تولیدات داخلی قرار می‌گیرند. شرکت‌های بین‌المللی که در ایران فعالیت دارند مانند وینستون در امارات و عراق هم تولید می‌شوند.
در سایر کشورهای همسایه ایران که کارخانه دارند، طبیعی است که بر بازار خود تسلط دارند و اجاره نمی‌دهند سیگارهای برند آنها از مبادی غیررسمی از کشورهای اطراف وارد شود؛ بنابراین برندهای خارجی که در کشور فعال هستند، بر بازار داخلی و خارجی خود مدیریت داشته و اجازه قاچاق نمی‌دهند، مگر به‌طور خیلی محدود به شکل کولبری که بیشتر هم مربوط به تولیدات زیرپله‌ای است؛ یعنی مربوط به تولیدات اصلی شرکت‌ها نیست.
تاجدار در ادامه سخنان خود عنوان کرد: این برند خارجی (مارلبرو)، چون در کشور شرکت و نمایندگی ندارد، قاچاق می‌شود. در این‌باره عراق و امارات حجم بیشتری از این سیگار را وارد یا تولید می‌کنند و در ادامه بخشی از آنها هم به ایران قاچاق می‌شود.
وی درباره برندهای خارجی که در کشور فعالیت دارند، گفت: شرکت جی‌تی‌آی که سیگار وینستون در کشور تولید می‌کند یا شرکت کنت، اجازه قاچاق نمی‌دهند.
یک انحصار برای رونق قاچاق
تاجدار با بیان اینکه سیگارهای شرکت‌هایی که در ایران نمایندگی ندارند، به‌راحتی قاچاق می‌شود، گفت: در دهه ۷۰ زمانی که واردات سیگار ممنوع شد و هیچ‌یک از این شرکت‌های بین‌المللی حضور نداشتند، محصولات آنها به شکل قاچاق وارد کشور می‌شدند. به‌طوری که ۷۵ درصد بازار دخانیات کشور مربوط به کالاهای قاچاق بود.
یک الزام و تامین بازار
وی اضافه کرد: پس از ۴ تا ۵ سال تجربه در این‌باره در نهایت مسئولان به این نتیجه رسیدند که واردات انجام شود تا بتوان قاچاق را ریشه‌کن کرد. در ادامه هم پس از ۳ سال واردات، تولید در داخل آغاز شد و در واقع شرکت‌های خارجی که محصولاتشان به کشور قاچاق می‌شد، ملزم شدند خط تولید در کشور راه‌اندازی کنند و در داخل تولید داشته باشند.
این فعال صنعت دخانیات افزود: در برنامه ۵ ساله پنجم، قانون‌گذار مکلف کرد نیاز داخلی سیگار در کشور تولید و تامین شود. به‌این‌ترتیب، شرکت‌های خارجی ناچار شدند به‌طور مستقیم در ایران کارخانه راه‌اندازی کنند. در حال‌حاضر که منافع این شرکت‌ها درگیر شده، هم اشتغال ایجاد کرده‌اند و هم اجازه قاچاق نمی‌دهند.
علاوه‌بر اینکه محل درآمدی برای دولت است و با مالیات و عوارضی که از این شرکت‌ها گرفته می‌شود به دولت کمک می‌کند.
گلایه از عوارض و مالیات
تاجدار درباره برخی عوارض و مالیاتی که مجلس از شرکت‌های داخلی می‌گیرد به گلایه گفت: این مالیات نامتعارف سبب می‌شود نظم تولید و توزیع بهم بخورد و صرفه‌اقتصادی قاچاق را بالا ببرد؛ بنابراین بازار را در اختیار افراد سودجو قرار می‌دهد.
او افرود: در دهه ۹۰ انحصارزادیی از شرکت‌های تولید داخل سبب شد رقابت شکل گیرد و آمار قاچاق کم شود و این امر می‌تواند برای صنعت خودرو کشور الگو شود.
اگر شرکت‌های خارجی در داخل تولید داشته باشند سبب می‌شود کیفیت در محصولات داخلی هم افزایش پیدا کند و ضمن تنظیم بازار برای تمام ذائقه‌ها کالا تولید خواهد شد؛ بنابراین از سال ۹۱ که این انحصار در تولید و بازار سیگار در کشور شکسته شد، تولیدکنندگان داخلی زیادی فعال شدند، رقابت ایجاد شد و کیفیت بهبود پیدا کرد.
ظرفیت تولید وجود دارد
تاجدار در پاسخ به این پرسش که چرا به اندازه نیاز بازار، تولید نداریم، گفت: ظرفیت تولید وجود دارد و می‌توانیم حجم بیشتری تولید کنیم. سال ۹۱ حدود ۳۰ میلیارد نخ سیگار در کشور تولید می‌شد که در کمتر از یک دهه دو برابر شده و آمار سال گذشته از تولید ۶۳ میلیارد نخ سیگار حکایت دارد.
روند تولید براساس نیاز بازار مناسب است اما سلیقه‌ها متفاوت و بخش خالی بازار مربوط به محصولات خاص است.
بخشی از جامعه دنبال برند خاصی هستند که در کشور سرمایه‌گذاری برای تولید ندارند؛ از این‌رو از طریق قاچاق تامین می‌شوند.
صنعت دخانیات در انحصار دولت
در ادامه آرمان خالقی، عضو هیات‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت درباره چرایی خلأ بازار سیگار بهصمت گفت: صنعت دخانیات سابقه طولانی در کشور دارد و زیرساخت‌های آن فراهم است. سال‌ها این صنعت انحصاری در اختیار دولت بود و تامین توتون از کشت تا فرآوری و توزیع با نظارت شرکت دخانیات انجام می‌شد.
وی افزود: تولید سیگار از کشت توتون تا عرضه در بازار فرآیند طولانی دارد و بسیار کاربر است. سال‌ها کشاورزان زیادی درگیر کشت توتون بودند و محصولاتشان تضمینی خریداری می‌شد اما در ادامه با تغییر رویه و خارج شدن آن از انحصار دولت، سبب شد با تغییر در الگوی کشاورزی زمین‌های کشت توتون به محصولات ضروری‌تر اختصاص یابد. در نهایت هم توتون موردنیاز با خارج شدن ارز، وارد می‌شود.
او ادامه داد: سال‌ها استان‌های شمالی کشور، آذربایجان غربی، کردستان، اصفهان و حتی خراسان، قزوین و زنجان کشت توتون داشتند. با توجه به اقلیم این مناطق، واحدهای مناسب برای نگهداری و فرآوری توتون در این استان‌ها راه‌اندازی شد.
این عضو هیات‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت گفت: با واگذاری بخشی از شرکت دخانیات به بخش خصوصی این تمرکز از بین رفت و فاصله تولید با نیاز بازار زیاد شد، به‌طوری که درحال‌حاضر نیمی از نیاز بازار سیگار از طریق قاچاق تامین می‌شود.
خالقی در پایان گفت: با توجه به کمبود حدود ۵۰ درصدی در بازار رفع این معضل به مدیریت یکپارچه نیاز دارد تا فاصله تولید و بازار تقاضا کم شود.
سخن پایانی
بنابر گفته کارشناسان، زمانی تمام نیاز توتون بازار کشور از داخل تامین و حتی بخشی از تولید هم به روسیه صادر می‌شد. آنچه در گذشته صادر می‌شد از نوع توتون‌های نه‌چندان مرغوب بود که در روسیه با اضافه شدن اسانس‌های گوناگون در قالب سیگار وارد کشور می‌شد. امروز اما با راه‌اندازی کارخانجات تولید سیگار از سوی بخش خصوصی، تولید سالانه کشور از ۳۰ میلیارد نخ در ابتدای دهه ۹۰ به ۶۳ میلیارد نخ در پایان سال ۱۴۰۰ رسیده است. این امر حکایت از رشد تولید در کشور دارد. با وجود افزایش بیش از دوبرابری به گفته کارشناسان صنعت همچنان نیمی از بازار تقاضا تامین نیست و این بخش به‌وسیله واردات غیررسمی و از طریق قاچاق پوشش داده می‌شود.
بنا به نظر دیگر کارشناسان، ظرفیت افزایش تولید در کشور وجود دارد، چراکه ظرفیت خالی در کارخانجات فعال داخلی و بین‌المللی فعال در کشور زیاد است اما آنچه نیاز باقی بازار است مربوط به محصولات خاص بوده که در کشور تولید ندارند.
در این‌باره لازم است شرکت مادر یا نمایندگی این برندها در ایران حضور داشته باشند تا با توزیع رسمی مانع قاچاق این نوع سیگارها به کشور شوند.
