چنانچه اهداف توسعه‌ای این صنعت در افق ۱۴۰۴ محقق شود، حدود ۲۰ میلیون تن از محصول موردبحث مازاد نیاز کشور خواهد بود و باید صادر شود. این در حالی است که در مسیر دستیابی به این چشم‌انداز، موانع داخلی و خارجی متعددی دخیل هستند.

علاوه بر این، حضور در بازار بین‌المللی یک‌شبه محقق نمی‌شود. براساس آمار منتشرشده از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران طی ۵ ماه نخست امسال، صادرات فولاد افزایشی گزارش‌شده است؛ بخشی از این رشد را می‌توان به تسهیل شرایط فروش فولاد در بازار جهانی از سوی سیاست‌گذاران داخلی نسبت داد. در همین حال بهبود شرایط همه‌گیری کرونا در سطح بین‌المللی و افزایش تقاضا برای این محصول در سطح جهانی از عوامل تقویت بازار صادراتی فولاد طی ماه‌های اخیر بوده است. هرچند محدودیت‌های مرتبط با تامین برق باعث شد از نرخ رشد صادرات فولاد کشور در دوره ۵ ماهه نخست امسال نسبت به این نرخ در دوره‌های ۴ ماهه و ۳ ماهه امسال کاسته شود.

افزایش ۵۱ درصدی صادرات فولاد ایران

براساس آمار منتشرشده از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، مجموع صادرات فولاد ایران (فولاد میانی و محصولات فولادی) در ۵ ماهه نخست امسال برابر ۴ میلیون و ۴۷۸ هزار تن گزارش‌شده که نسبت به دوره مشابه سال قبل، رشد ۵۱ درصدی را از آن خودکرده است. در ۵ ماهه نخست امسال، صادرات فولاد میانی کشور، ۳ میلیون و ۷۹ هزار تن برآورد شده که رشد ۳۹ درصدی را نسبت به دوره مشابه سال قبل نشان می‌دهد.

از صادرات فولاد میانی، سهم صادرات بیلت و بلوم در دوره ۵ ماهه نخست سال ۱۴۰۰ برابر ۲ میلیون و ۵۰ هزار تن گزارش‌شده و سهم صادرات اسلب نیز یک میلیون و ۲۹ هزار تن بوده است. در همین حال باید خاطرنشان کرد طی بازه زمانی موردبررسی صادرات اسلب رشد خیره‌کننده ۱۲۸ درصدی را تجربه کرده و صادرات بیلت و بلوم، ۱۶ درصد افزایش‌یافته است.

صادرات محصولات فولادی نیز در این بازه زمانی رشد قابل‌توجهی داشته است. مجموع صادرات محصولات فولادی کشور در دوره ۵ ماهه نخست سال امسال یک میلیون و ۳۹۹ هزار تن بوده که نسبت به دوره مشابه سال قبل، رشد قابل‌توجه ۸۸ درصدی را نشان می‌دهد. از میان محصولات فولادی، سهم صادرات مقاطع طویل فولادی، یک میلیون و ۱۳۴ هزار تن بوده و صادرات این مقاطع در ۵ ماهه نخست امسال ۸۳ درصد افزایش‌یافته است. صادرات میلگرد که بیشترین سهم را از میان صادرات کل محصولات فولادی دارد، در ۵ ماهه نخست امسال نسبت به دوره مشابه سال گذشته، ۹۹ درصد افزایش‌یافته و به یک میلیون و ۱۰ هزار تن رسیده است.

اصلاح مسیر فروش بین‌المللی

آنوش رحام، دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی در گفت‌وگو با صمت صادرات فولاد را یکی از پیشران‌های اقتصادی کشور دانست و افزود: در ۲ سال اخیر و با شدت گرفتن تحریم‌های اعمالی علیه ایران و افت قابل‌توجه درآمدهای نفتی، کشور با کمبود منابع ارزی روبه‌رو شده است. در چنین شرایطی، صادرات و ارزآوری سایر صنایع بیش از پیش اهمیت یافته است. در این میان، صنایع معدن و به‌ویژه فولادسازی از ظرفیت خوبی برای صادرات برخوردار هستند.

دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی افزود: با وجود آماری که از رشد صادرات فولاد داده می‌شود اما انتقادهایی به روند فروش بین‌المللی این محصول و استراتژی‌های حاکم بر این بخش وارد است. در واقع تمرکز دولت بر تولید فولاد خام و فروش آن در بازارهای جهانی مانع توسعه صادرات در این زنجیره به‌ویژه در حلقه‌های انتهایی شده است. با توجه به متغیرهای اقتصادی باید اقرار کرد فروش فولاد خام در بازار بین‌المللی به منزله کسب ارزش‌افزوده پایین‌تر است. این روند در سایر محصولات صادراتی کشور نیز جریان دارد؛ یعنی اولویت به فروش محصولات خام تعلق دارد و نه محصولات نهایی و با ارزش‌افزوده بالا.

به همین دلیل نیز میانگین ارزش صادراتی هر تن محصول از ایران به مقصد سایر کشورها به‌مراتب پایین‌تر از میانگین ارزش وارداتی به کشور است.

این فعال صنعت فولاد گفت: در تمام دنیا ابتدا باید بازار داخل تامین و مابقی نیاز داخلی به بازارهای جهانی صادر شود. اما این اصل در کشور ما موردتوجه نیست. در همین حال، سیاست‌های صادراتی حاکم بر زنجیره فولاد، از خام‌فروشی حمایت می‌کند. این درحالی است که انتظار می‌رود توسعه فروش بین‌المللی به محصولات نهایی اختصاص یابد.

وی افزود: صنایع تکمیلی فولاد که عمدتا در اختیار بخش خصوصی هستند، در طول سال‌های گذشته تلاش کرده‌اند با منابع محدود خودشان با رقبای خارجی رقابت کنند. درنتیجه آورده صادراتی در این بخش کمتر از واحدهایی است که به‌نوعی وابسته دولت هستند و از انواع حمایت‌ها در این مسیر برخوردار می‌شوند. این حمایت ناقض توسعه است و در همین حال موجب می‌شود بازارها آن‌طور که باید و انتظار می‌رود، توسعه نیابند.

دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی حمایت دولت از حلقه‌های میانی زنجیره فولاد را در قالب پرداخت یارانه عنوان کرد و گفت: هیچ حمایتی از صادرات صنایع تکمیلی نمی‌شود. این دست حمایت‌های یک‌جانبه در نهایت زمینه تضعیف صنایع پایین‌دستی فولاد کشور را فراهم می‌کند.

این فعال صنعت فولاد در ادامه تاکید کرد: تجارت در ۳ بخش داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی جریان دارد. فولاد ایران از کیفیت بالایی برخوردار است و از این منظر در بازارهای جهانی موردتوجه قرار دارند. اما این اقبال برای توسعه صادرات محصولات فولادی در بازارهای منطقه‌ای وجود ندارد، چراکه تولیدکنندگان محصولات فولادی، شخصا در بازارهای منطقه‌ای حضور می‌یابند و محصولات خود را به فروش می‌رسانند.

انتقال فناوری، ایجاد ارزش‌افزوده حاصل از صادرات، برندسازی، حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی همگی مواردی هستند که به حمایت دولت نیاز دارند. حمایت دولت از موضوعات یادشده می‌تواند زمینه جهش صادرات را فراهم کند. با این وجود، موارد یادشده از سوی دولتمردان و سیاست‌گذاران موردتوجه قرار نگرفته‌اند.

ما همسایگانی داریم که به‌شدت از بازار مطلوبی برای مصرف فولاد برخوردار هستند که از جمله آنها می‌توان به عراق و افغانستان اشاره کرد. کشورهای عضو سی‌آی‌اس و جنوب افریقا و حتی کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز می‌توانند در رده مقاصد صادرات فولاد ایران قرار گیرند، با این وجود، صادرت به این کشورها نیازمند سرمایه‌گذاری است. بنابراین تولیدکنندگان محصولات فولادی ایرانی نمی‌توانند به‌تنهایی هزینه‌های صادرات به این کشورها تامین کنند.

دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی گفت: اگر بازارهای اطراف خودمان را به‌عنوان بازار ۷۰۰ میلیون نفری (کشورهای همسایه) در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم بازار عظیمی برای مصرف فولاد در اطراف ما وجود دارد. تامین نیاز این بازار می‌تواند نقش بزرگی در توسعه صنایع پایین‌دستی فولاد داشته باشد. کافی است دولت بخشی از یارانه‌ای را که همواره در طول سالیان گذشته به صنایع میانی فولادی اختصاص داده را به صادرات محصولات نهایی اختصاص دهد، بدین‌ترتیب فرصت رقابت برای عرضه محصولات فولادی ما در بازارهای منطقه‌ای فراهم می‌شود.

الزامات حضور در بازار جهانی

سعید برزگر، کارشناس صنایع معدنی در گفت‌وگو با صمت اظهارکرد: تولید فولاد از دیرباز در رده صنایع مادر و استراتژیک کشورها شناخته‌شده است. فولاد و محصولات وابسته به آن در صنایع کاربردی مختلفی همچون ساخت‌وساز، خودروسازی و لوازم‌ خانگی استفاده دارد. کاربردهای اساسی این محصول در صنایع پایین‌دست، از جمله دلایلی است که آن را در رده صنایع استراتژیک قرار می‌دهد. در چنین شرایطی بسیاری از کشورها، توسعه صنعت فولاد را در دستور کار خود قرار داده‌اند. فولادسازی به‌ویژه برای کشورهایی که از ظرفیت‌های معدنی و انرژی موردنیاز برای تولید فولاد هم برخوردارند؛ بیش از سایر کشورها اهمیت دارد. در همین حال باید تاکید توسعه فولادسازی و توجه به تکمیل زنجیره ارزش این محصول می‌تواند از خروج سرمایه کشور جلوگیری کند.

وی در ادامه افزود: در ایران طرح جامع فولاد، همچون نقشه‌ای، مسیر توسعه این صنعت را مشخص می‌کند.

براساس این طرح در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که در صورت تحقق این ظرفیت‌سازی که با توجه به شرایط موجود؛ چندان هم دور از انتظار نیست؛ صادرات فولاد ضروری است. در واقع با توجه به سرانه مصرف فولاد کشور، ۵۵ میلیون تن فولاد تولیدشده، به‌مراتب بیش از نیاز داخلی برآورد می‌شود. این مازاد نیاز حدود ۲۰ میلیون تن برآورد می‌شود. درنتیجه همراستا با تولید و ظرفیت‌سازی فولاد، صادرات این محصول استراتژیک در سطح جهان نیز باید موردتوجه سیاست‌گذاران قرار گیرد. همان‌طور که بارها از سوی تولیدکنندگان گفته‌شده، بازار صادرات یک‌شبه به‌دست نمی‌آید و باید برای آن برنامه‌ریزی کرد.

برزگر در ادامه خاطرنشان کرد: قیمت‌گذاری محصولات زنجیره فولاد بدون توجه به ساختار اقتصادی و صنعت فولاد کشور و همچنین کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل مهم‌ترین تهدید در مسیر توسعه صادرات فولاد کشور هستند. با این وجود، انتظار می‌رود موانع یادشده برطرف شوند تا در ادامه ظرفیت تولید فولاد کشور نیز افزایش یابد.

سخن پایانی

حضور در بازارهای جهانی به‌عنوان پیش‌شرطی در مسیر توسعه صنایع شناخته می‌شود. صنعت فولاد نیز از این قاعده مستثنا نیست. صنعت فولاد در طول سال‌های گذشته در مسیر رشد و توسعه قرار داشته و ظرفیت‌های قابل‌توجهی از این صنعت در کشور احداث‌شده است. توسعه صنایع فولاد به همین‌جا ختم نمی‌شود، بلکه طرح‌های توسعه متعدد دیگری نیز برای این صنعت تعریف‌شده؛ بنابراین یکی از الزامات تولید واحدهای این صنعت با تمام ظرفیت، صادرات و فروش محصولات به بازارهای جهانی است. هرچند فروش این محصولات در بازارهای جهانی باید همگام با تامین نیاز داخلی باشد.