این صنعت از نظر اقتصادی و مالی به‌دلیل سرمایه‌بر بودن طرح‌های برق و بازدهی پایین آنها شناخته‌شده است. با بررسی مشکلات مالی در صنعت برق، مشاهده می‌شود که در 5 سال اخیر روند سرمایه‌گذاری در این صنعت به‌طورقابل‌توجهی کاهش یافته و بخش قابل‌توجهی از طرح‌های توسعه در بخش تولید، انتقال و توزیع برق هنوز به‌اجرا در نیامده‌اند.
این وضعیت باعث می‌شود تا تقاضا به رشد مصرف برق پاسخ ندهد و بحران خاموشی‌ها رخ دهد. همچنین، کمبود برق رشد صنعت و اقتصاد کشور ما را با چالش مواجه می‌کند. این مشکل منجر به تعطیلی و بیکاری تعداد قابل‌توجهی از واحدهای پیمانکاری و ساخت تجهیزات برق و به بحران رکود و بیکاری در زنجیره تامین این صنعت منجر شده است. این وضعیت در بلندمدت به وابستگی کشور به واردات کالا و خدماتی که تاکنون در داخل تولید می‌شده‌اند، منجر خواهد شد و این واردات نیازمند پرداخت مطالبات و جبران خسارت دیرکرد بخش خصوصی است.

موتور تولید بدهی در صنعت برق خاموش می‌شود

در سال‌های اخیر، پس از اجرای تعهدات، مطالبات بخش خصوصی به‌تاخیر افتاده یا به‌طورکامل پرداخت نشده که این موضوع باعث اختلال در جریان مالی شرکت‌ها شده است؛بنابراین شرکت‌ها علاوه بر پرداخت هزینه‌های مالی، جرایم آن را نیز به بانک‌ها پرداخت می‌کنند. این موضوع باعث ضرر قابل‌توجهی برای بخش زیادی از شرکت‌ها شده و در عمل به‌سوی تعطیلی آنها حرکت می‌کند. این وضعیت در بلندمدت منجر به از بین رفتن سرمایه‌گذاری‌های زیادی می‌شود که در طول چند دهه در صنعت برق ایجاد شده‌اند و به‌علت مشکلات مالی با بحران روبه‌رو شده است.
چالش کمبود نقدینگی یک چالش اساسی برای بازیگران صنعت برق کشور است که انعکاس آن در انباشت مطالبات و بدهی‌ها دیده می‌شود. براساس تاکید ویژه وزیر نیرو، اصلاحات مالی جامعی در صنعت برق به‌جریان افتاده است که بخشی از آن به ورود شرکت‌های توزیع برق به بورس انرژی و خرید مستقیم برق از این بازار باز می‌گردد. براساس این طرح که از روز نخست اردیبهشت‌ سال ۱۴۰۳ آغاز شد، یک حساب وکالتی برای شرکت‌های توزیع سراسر کشور باز شده است و توانیر ماهانه این حساب‌ها را به‌میزان ۲ هزار میلیارد تومان شارژ خواهد کرد تا شرکت‌های توزیع بتوانند در بورس انرژی به‌صورت‌مستقیم اقدام به خرید برق کنند. به حساب وکالتی شرکت‌های توزیع هر هفته ۵۰۰ میلیارد تومان پول واریز می‌شود و هفته‌های اخیر نیز ۵۰۰ میلیارد تومان دوم به حساب این شرکت‌ها واریز شد، در گذشته تنها مشتریان بالای ۵ مگاوات امکان خرید برق از بورس را داشتند که سال گذشته مشتریان بالای یک مگاوات به این لیست اضافه شد و از اردیبهشت، امسال شرکت‌های توزیع سراسر کشور نیز امکان خرید برق از بورس را پیدا کردند.
به‌تازگی نیز، مدیرعامل شرکت توانیر از پرداخت ۷۲هزار میلیارد تومان از بدهی تولیدکنندگان صنعت برق شامل اسناد خزانه و دیگر روش‌های پرداخت‌ها خبر داده است.
بر همین اساس طی 2 سال اخیر در 2 مرحله، یک‌بار ۲۰ همت و یک‌بار هم ۳۰ هزار میلیارد تومان از مطالبات بخش تولید از طریق اسناد خزانه تسویه شده و به‌تازگی هم ۲۲ هزار میلیارد تومان دیگر به‌حساب تولیدکنندگان برق حرارتی و مقیاس کوچک واریز شد که سهم عمده آن متعلق به نیروگاه‌های خصوصی بود که در شرکت مدیریت شبکه برق ایران تسویه شد. تا پیش از این، مدیریت منابع وابسته به حساب متمرکزی در توانیر بود که باتوجه به اولویت‌ها به تولیدکنندگان برق و بخش‌های انتقال و توزیع تخصیص می‌یافت.

تصدی‌گری دولت در صنعت برق کاهش یابد

حسین افضلی، کارشناس انرژی درباره چالش‌های شرکت‌های فعال در حوزه برق به گفت: در دولت‌های قبلی بسیاری از بدهی‌های شرکت‌های فعال در حوزه تولید برق برطرف می‌شد. این کمک‌ها جسته‌وگریخته بود و نمی‌توانستیم صددرصد روی آنها حساب باز کنیم، اما به‌قول معروف آب باریکه‌ای بود که دست شرکت‌ها را می‌گرفت. در چند سال اخیر، مشکلات مالی شرکت‌های مرتبط با صنعت برق به‌گونه‌ای دیگری پیش می‌رود و دولت سیزدهم سعی می‌کند که با اجرای تعهدات خود، مطالبات بخش خصوصی را پرداخت کند.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: مجلس تلاش‌های زیادی را برای کاهش نقش تصدی‌گری دولت بر صنعت برق داشته است که تا با این اقدام دست بخش خصوصی برای تولید و فعالیت بهتر باز شود. مسلما بخش خصوصی می‌تواند برق را با نرخ پایین‌تری تولید کند و خدمات بهتری را ارائه ‌دهد. متاسفانه این تلاش‌ها تا الان به‌جایی نرسیده و بیشتر این طرح‌ها اجرایی نشده است. بخش‌هایی که برون‌سپاری کرده‌ و تعدادی نیرو را از طریق بخش خصوصی به خدمت گرفته‌اند نیز، بعد از مدتی از حالت خصوصی خارج و خصولتی یا دولتی شدند. طراحی و برنامه‌ریزی‌های پر اشکال باعث شد تا این مهم اتفاق نیفتد و این پیچ اشتباهی تکرار شود.
این کارشناس افزود: ما باید از تمام امکانات موجود برای تولید و مصرف انرژی استفاده کنیم. گاهی در بسیاری از کشورها مشاهده می‌شود که بسیاری از افراد به‌صورت اینترنتی، تعرفه‌های برق را در ساعات مختلف مقایسه می‌کنند و وسایل برقی پرمصرف را در ساعاتی که هزینه کمتری دارد، روشن می‌کنند.
نباید از تولید برق تجدیدپذیر غافل شویمافضلی خاطرنشان کرد: البته نباید ما از اهمیت استفاده از ظرفیت‌های تولید برق تجدیدپذیر غافل شویم، چراکه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی به‌طورمداوم در دسترس هستند و به این ترتیب می‌توانند به ایجاد پایداری و امنیت در تامین برق کمک کنند.همچنین در مناطقی که دسترسی به شبکه سراسری برق مقدور نیست، انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند به‌عنوان راه‌حلی مناسب برای تامین برق به‌شمار آیند؛ بنابراین، باتوجه به این مزایا، توسعه ظرفیت‌های تولید برق تجدیدپذیر در ایران می‌تواند نقش بسزایی در دستیابی به اهداف توسعه پایدار و تامین انرژی پاک ایفاکند.

فعالان صنعت برق در مضیقه هستند

رضا بابایی‌شفیعی، فعال صنعتی به گفت: مهم‌ترین مشکلی که شرکت تولیدکننده صنعت برق با آن روبه‌رو است، بحث عدم‌پرداخت مطالبات دولتی است. وزارت نیرو به‌دلیل بدحسابی دولت به یکی از بزرگ‌ترین بدهکاران دولتی تبدیل و این وضعیت منجر به ناپایداری صنعت برق در کشور شده است. در شرایط ویژه‌ای که برق و خاموشی‌ها به یکی از بحرانی‌ترین حالت‌های خود رسیده، وزارت نیرو نیاز به کمک و حمایت دارد. این مشکلات باعث عدم‌امکان رشد بسیاری از صنایع در کشور ما شده است. از طرف دیگر، سیاست‌گذاری‌های نادرست و عدم‌پرداخت به‌موقع مطالبات سرمایه‌گذاران، باعث شده است تا علاقه‌مندان ورود به صنعت برق، امیدی به آینده نداشته باشند.
برخی شرکت‌هایی که موفق شدند اوراق خزانه دولتی را به‌جای بدهی‌های خود دریافت کنند، بین 5 تا ۷ درصد متضرر شده‌اند. البته خیلی از شرکت‌ها هم هنوز موفق نشده‌اند که این اوراق را دریافت کنند. برخی شرکت‌ها موفق شدند که این اوراق را دریافت کنند، اما متاسفانه این اقدامات جوابگوی شرکت‌های تولیدی نیستند.
در حال‌ حاضر بدهی‌های سنگین بانکی اجازه تنفس را به فعالان حوزه صنعت برق نمی‌دهند و کسری مالی شدید نمی‌گذارد تا به جایگاه اولیه و اصلی خود برگردند. این موضوعات اتفاقاتی است که به‌سرعت باید توسط مسئولان رسیدگی شود، چراکه اگر حمایتی انجام نگیرد، صنعت برق با چالش‌های غیرقابل‌جبرانی روبه‌رو می‌شود.
در دور جدید ۳۰ هزار میلیارد تومان اوراق خزانه برای پرداخت بدهی‌ها تصویب شده است، این اتفاق در حال رخ داده که بدهی شرکت ملی توانیر ۱۳۰ هزار میلیارد تومان است.
سوال ما این است که چگونه می‌خواهند این ۳۰ همت را بین این همه شرکت طلبکار تقسیم کنند؟ آن هم در شرایطی که در همان ابتدای کار ۵ هزار میلیارد تومان بابت دارایی کسر می‌شود و حداقل ۵ هزار میلیارد تومان دیگر به نیروگاه‌ها اختصاص پیدا می‌کند، در نتیجه تنها ۲۰ هزار میلیارد تومان در مقابل این همه بدهی تلنبارشده باقی می‌ماند که معلوم نیست چه آینده‌ای در انتظارش است.
متاسفانه تمام شرکت‌های هم‌صنف ما در حال دور باطل زدن هستند و با این روند و برنامه‌ریزی نامناسب دولت، معلوم نیست که سرنوشت ما و همکاران‌مان چه می‌شود. متاسفانه با تصمیمات این‌چنینی نه‌‎تنها مشکلی حل نمی‌شود، بلکه پای صنایع در مرداب بلاتکلیفی و کمبود نقدینگی فرو خواهد رفت.
وی در خاتمه گفت: متاسفانه بسیاری از شرکت‌ها تنها با اندوخته سرمایه‌های خود به فعالیت ادامه می‌دهند و هیچ چاره دیگری ندارند؛ چراکه علاوه بر مشکلات توانیر، مشکلات دولت به چالش بزرگی تبدیل شده است. دولت باید درک کند که شرکت‌های تولیدی نیاز دائم به خریدوفروش دارند. متاسفانه این اتفاقات شوم توان فعالیت را گرفته و مشخص نیست تا کی ادامه دارد. به هر حال امیدواریم تا دولت هرچه سریع‌تر موانع موجود را از سر راه بردارد و فکری به حال این حجم از بدهی‌های خود کند.

سخن پایانی

باتوجه به تغییر سازکار خریدوفروش برق و حرکت به‌سمت استقرار بورس انرژی، موتور تولید بدهی در صنعت برق متوقف شده و دیگر بدهی جدید ایجاد نشده است. در بورس انرژی پس از انجام معامله، پرداخت به نیروگاه‌ها پایان هر هفته انجام می‌شود. این رویه از ماه پیش شروع شده و بدون تاخیر پرداخت‌ها انجام می‌گیرد. مسئولان وزارت نیرو درصدد صفر کردن بدهی دولت به نیروگاه‌ها در کمترین زمان ممکن هستند. پرداخت به‌روز هزینه‌ها و شفاف شدن درآمدها در صنعت برق که در سایه ورود شرکت‌های توزیع به بورس انرژی و خرید نقدی برق از نیروگاه‌ها محقق می‌شود، نه‌تنها به شرکت‌ها کمک می‌کند تا هزینه‌های جاری و طرح‌های توسعه‌ای خود را با سرعت و قدرت بیشتری دنبال کنند، بلکه موتور تولید بدهی در کل صنعت برق متوقف می‌شود.